Những câu chuyện dựa vào chiêu trò rẻ tiền có thể mang tính giải trí, nhưng những tác phẩm khơi dậy nỗi sợ từ sâu thẳm mới là những tác phẩm tồn tại lâu dài trong tâm trí người đọc.

Vì vậy, trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng điểm qua 5 câu chuyện kinh dị đồng thời là những bài học triết học - mỗi tác phẩm đều được xây dựng trên nền tảng của những tư tưởng lớn, có thể quấn lấy tâm trí bạn như một xúc tu, buộc bạn phải suy ngẫm thật sâu về chính điều khiến mình sợ hãi.

Chúng ta bắt đầu với kiệt tác của Mary Shelley, một tác phẩm mà nữ tác giả viết khi vẫn còn là một thiếu niên, trong một cuộc thi “vui” xem ai có thể sáng tác ra câu chuyện kinh dị hay nhất. Kết quả, Frankenstein đã trở thành nền tảng cho nhiều thể loại văn học, đặc biệt là khoa học viễn tưởng, và không ngừng gợi mở những suy tư về bản chất con người, trật tự tự nhiên và khát vọng tri thức.

Nói không ngoa, đây là một trong những cuốn tiểu thuyết có ảnh hưởng sâu sắc nhất trong lịch sử văn học và chắc chắn Shelley là người chiến thắng trong cuộc thi đó (dù “Á quân” John Polidori với truyện “The Vampyre” (1819) - tác phẩm ma cà rồng hiện đại đầu tiên cũng rất đáng đọc).

Câu chuyện của “Frankenstein” đã quá quen thuộc: Victor Frankenstein, một nhà khoa học trẻ tuổi, khao khát chiến thắng cái chết và đã tìm ra cách tái sinh mô chết. Với khám phá đó, anh tạo ra một sinh vật có hình dạng người từ những mảnh xác ghép lại, nhưng ngay khi nó sống dậy, anh lại kinh hoàng trước chính tác phẩm của mình và lập tức ruồng bỏ nó.

Sinh vật - không được đặt tên suốt cả cuốn sách - phát triển thành một linh hồn nhạy cảm và tò mò, nhưng bị thế giới ruồng rẫy vì vẻ ngoài quái dị. Trong nỗi cô độc, nó nguyền rủa kẻ đã tạo ra mình và quyết tâm trả thù.

Mặc dù thường được xem là một phiên bản hiện đại của bi kịch cổ điển (phụ đề “Prometheus thời hiện đại” đã nói lên điều đó), “Frankenstein” còn đặt ra những câu hỏi sâu sắc về đạo đức khoa học.

Victor “đóng vai Thượng Đế” khi thổi sự sống vào vật chất vô tri, nhưng lại không chịu trách nhiệm cho hành động ấy. Anh không đặt tên cho sinh vật, không dạy dỗ, không chăm sóc nó; sinh vật phải tự học bằng cách quan sát một gia đình nông dân từ căn chòi nhỏ bên cạnh.

Victor cũng không bao giờ nghĩ đến bổn phận của người sáng tạo, hay hậu quả mà niềm say mê tri thức mù quáng có thể mang lại. Khi anh nhận ra thì đã quá muộn, những bi kịch đã chất chồng.

Ảnh hưởng của “Frankenstein” lớn đến mức, cho đến nay, tác phẩm này vẫn thường xuyên được trích dẫn trong các công trình triết học và đạo đức sinh học.

Truyện ngắn “The Colour Out of Space” của H.P. Lovecraft là một trong những tác phẩm đầu tiên kết hợp khoa học viễn tưởng với kinh dị vũ trụ - thể loại sau này gắn liền với tên tuổi của ông. Đây cũng là một trong những câu chuyện được người hâm mộ đánh giá cao nhất trong toàn bộ di sản Lovecraft để lại.

Câu chuyện diễn ra tại một vùng nông thôn ở New England. Một ngày nọ, một thiên thạch kỳ lạ rơi xuống cánh đồng của gia đình Nahum. Tảng đá phát ra những hiện tượng khó hiểu, có những giọt sáng được mô tả là mang một “màu sắc” mà ngay cả các nhà khoa học đại học cũng không thể lý giải. Ngay sau đó, một hiện tượng mục rữa bất thường bắt đầu lan ra khắp trang trại và cả con người sống tại đó.

“Màu sắc” trong truyện, nếu có thể gọi như vậy, dường như là một dạng sinh vật ngoài hành tinh, nhưng xa lạ đến mức vượt ngoài khả năng cảm nhận và mô tả của con người: “Chỉ bằng phép so sánh, họ mới có thể gọi nó là một màu sắc.”

Những nhân vật trong truyện hoàn toàn bất lực trước những gì đang diễn ra. Cố gắng tìm hiểu bản chất hay động cơ của thực thể này chẳng khác nào tự dấn thân vào cơn điên loạn.

Lovecraft xây dựng toàn bộ sự nghiệp của mình dựa trên triết lý “chủ nghĩa vũ trụ” (cosmicism), mà ông tóm tắt là:

“Những luật lệ, lợi ích, và cảm xúc thông thường của loài người không có giá trị hay ý nghĩa gì trong vũ trụ bao la.”

Trong thế giới quan ấy, vũ trụ là một không gian vô thần, hoàn toàn thờ ơ với nhân loại. Các nhân vật của Lovecraft thường phải đối mặt với sự thật khủng khiếp này: họ nhận ra mình nhỏ bé, vô nghĩa, và bất lực giữa một vũ trụ lạnh lùng, hoặc gặp phải những sinh vật kỳ dị đến mức trí não con người không thể nào hiểu nổi.

Triết học hiện đại đã đề xuất nhiều phản ứng trước sự vô nghĩa ấy:

• Chủ nghĩa phi lý (Absurdism) khuyên ta “nổi loạn” trước tính phi lý của tồn tại.
  
  
• Chủ nghĩa hiện sinh (Existentialism) cho rằng ta có thể tự tạo ra ý nghĩa cho đời mình.

Còn Lovecraft lại đi theo hướng khác: Ông trình bày một vũ trụ vô cảm đến mức, nếu con người thật sự hiểu được bản chất của nó, họ sẽ phát điên.

Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng Lovecraft mang nhiều quan điểm phân biệt chủng tộc, bài Do Thái và bảo thủ cực đoan, ngay cả theo chuẩn mực những năm 1920 - 1930. Một số chi tiết trong tác phẩm của ông phần nào phản ánh điều này, dù phần lớn chỉ mang tính ẩn dụ chứ không thể hiện trực diện. Dù vậy, thư từ cá nhân của ông đã cho thấy rõ ràng những quan điểm cực đoan đó.

Nếu bạn vẫn muốn khám phá dòng kinh dị vũ trụ (cosmic horror), thì “The Colour Out of Space” là một khởi đầu lý tưởng, một câu chuyện khiến bạn phải rùng mình không chỉ vì nỗi sợ, mà còn vì cảm giác vũ trụ này hoàn toàn không quan tâm đến sự tồn tại của chúng ta.

Peter Watts là một bậc thầy trong việc lồng ghép những tư tưởng triết học lớn vào tiểu thuyết của mình, và “Blindsight” là minh chứng điển hình. Đây là một câu chuyện kinh dị không gian vừa lạnh lẽo vừa mê hoặc, buộc người đọc phải suy ngẫm về ý thức, tiến hóa, tâm lý học xã hội, chủ nghĩa vô cảm, và câu hỏi muôn thuở: Làm thế nào để con người thật sự hiểu và giao tiếp với những dạng sống không phải con người?

Lấy bối cảnh cuối thế kỷ 21, con tàu Theseus cùng phi hành đoàn gồm những con người đã được cải biến (transhumans), ma cà rồng, và một trí tuệ nhân tạo được phái đến vùng Mây Oort để thực hiện cuộc tiếp xúc đầu tiên với một con tàu ngoài hành tinh có tên Rorschach.

Nhưng ngay từ đầu, nỗ lực giao tiếp với “vị khách” đến từ bên ngoài hệ Mặt Trời này đã không diễn ra như mong đợi, và để tránh tiết lộ quá nhiều, ta sẽ dừng lại ở đây.

Watts lồng vào tác phẩm nhiều thí nghiệm tư duy triết học nổi tiếng. Một trong những ví dụ tiêu biểu nhất là “Phòng tiếng Trung” (Chinese Room) của triết gia John Searle.

Trong thí nghiệm này, người ta tưởng tượng có một người ngồi trong phòng, trước mặt là một quyển sách hướng dẫn chi tiết cách trả lời các câu hỏi bằng tiếng Trung. Người đó không biết tiếng Trung, chỉ đơn thuần làm theo hướng dẫn viết lại ký tự tương ứng với câu hỏi nhận được.

Từ bên ngoài nhìn vào, có vẻ như người trong phòng “hiểu” tiếng Trung và đang giao tiếp, nhưng thực ra, họ chỉ đang xử lý ký hiệu theo quy tắc, chứ không hề hiểu nghĩa.

Nếu thay người trong phòng bằng một chiếc máy tính, thí nghiệm cho thấy: máy tính không “hiểu” thông tin, nó chỉ xử lý dữ liệu, không có ý thức thực sự.

Các nhân vật trong “Blindsight” nhiều lần nhắc đến thí nghiệm này, xoay quanh câu hỏi trung tâm:

• “Điều gì tạo nên ý thức?”
• Nếu một hệ thống có thể hành động thông minh mà không cần hiểu thì nó có ý thức không?

Trong truyện, loài sinh vật ngoài hành tinh dường như không có ý thức, nhưng điều đó không khiến chúng kém nguy hiểm hơn. Ngược lại, chính sự thiếu ý thức ấy lại trở thành mối đe dọa sâu sắc, buộc con người phải tự hỏi:

Liệu ý thức có thực sự là đỉnh cao của trí tuệ, hay chỉ là một biến cố ngẫu nhiên trong quá trình tiến hóa, khiến chúng ta dễ tổn thương hơn trong vũ trụ lạnh lùng này?

Nếu bạn từng tự hỏi: “Sẽ thế nào nếu một tiểu thuyết kinh dị lại được trình bày như một công trình nghiên cứu học thuật  vừa lạnh lùng, vừa đầy châm biếm?”  thì “House of Leaves” của Mark Z. Danielewski chính là câu trả lời. Cuốn sách dày hơn 700 trang này là một mê cung văn chương thực thụ, vừa kinh dị, vừa triết học, vừa thử thách khả năng đọc của bất kỳ ai dám bước vào.

Câu chuyện trung tâm xoay quanh hai nhân vật chưa từng gặp nhau: Zampanò và Johnny Truant.

Zampanò là người đang viết một bài nghiên cứu học thuật về bộ phim tài liệu The Navidson Record - kể về một ngôi nhà kỳ quái, nơi không tồn tại các định luật vật lý. Khi Zampanò qua đời, bản thảo của ông được Truant nhặt lại. Trong quá trình biên tập và chú thích, Truant dần rơi vào ám ảnh, hoang tưởng và điên loạn, đến mức chính câu chuyện anh viết cũng trở thành một hành trình trượt dài vào vực sâu tâm trí.

Bên trong lớp vỏ học thuật ấy là câu chuyện về gia đình Navidson, những người phát hiện ra căn nhà của họ rộng hơn so với vẻ bề ngoài, với những hành lang bất tận, bóng tối nuốt chửng mọi âm thanh và không gian luôn thay đổi. Tác phẩm đan xen nhiều tầng truyện, chú thích, và cả những trang sách khiến người đọc phải xoay ngang, lật ngược để có thể tiếp tục đọc - một trải nghiệm vật lý đúng nghĩa.

Ở tầng sâu hơn, “House of Leaves” chạm đến những câu hỏi triết học về bản chất của thực tại: Thế giới có thực sự tuân theo những quy luật mà ta hiểu biết không? Hay “thực tại” chỉ là một cấu trúc mỏng manh, có thể bóp méo, thay đổi theo góc nhìn của từng người? Trong mê cung chữ nghĩa và ý thức ấy, ngôi nhà trở thành ẩn dụ cho chính tâm trí con người: rộng vô tận, đầy góc khuất, và càng đi sâu càng dễ lạc lối.

Cuốn sách là một thử nghiệm táo bạo giữa văn học, triết học và hình thức, như một lời mời gọi bước vào không gian nơi chính hành vi đọc cũng trở thành một phần của câu chuyện.

Dù hiếm khi được xếp trong mục sách kinh dị, kiệt tác của Franz Kafka vẫn đủ sức gieo rắc nỗi kinh hoàng hiện sinh cho người đọc suốt hơn một thế kỷ qua. Chính từ tác phẩm này, thế giới có thêm tính từ “Kafkaesque” - dùng để chỉ những tình huống kỳ quái, ngột ngạt, nơi con người bị mắc kẹt trong sự xa lạ, vô nghĩa và mất kiểm soát hoàn toàn.

Câu chuyện mở đầu bằng một buổi sáng đầy ác mộng: Gregor Samsa, một nhân viên bán hàng bình thường, tỉnh dậy và phát hiện mình đã biến thành một con “côn trùng khổng lồ” - có thể là bọ cánh cứng, có thể là gián, Kafka cố tình không nói rõ. Gregor chật vật bò ra khỏi giường, không thể đi làm, và khiến cả gia đình khiếp sợ trước hình hài mới. Gia đình anh, những người vốn phụ thuộc vào tiền anh kiếm được, giờ đây phải đối mặt với câu hỏi: phải làm gì với Gregor, “con vật” đang sống trong nhà mình?

Kafka luôn ám ảnh với chủ đề tha hóa và cô lập, nhưng “Hóa thân” đưa nó đến mức riêng tư hơn bao giờ hết. Trong “The Trial”, sự xa lạ đến từ bộ máy quan liêu vô hình; còn ở đây, nó đến từ gia đình, bản thân và thế giới thân thuộc nhất.

Gregor từng được xem như một cỗ máy kiếm tiền hơn là một con người. Với sếp, anh chỉ là một nhân viên; với gia đình, một nguồn thu nhập; với đồng nghiệp, một đối thủ. Khi anh không còn “có ích”, tất cả đều rút lui, để lại anh cô độc, không chỉ trong hình hài quái dị, mà trong sự xa lạ tột cùng với chính mình.

Kafka không giải thích liệu sự biến đổi của Gregor là thể xác hay tinh thần, điều đó tùy người đọc quyết định. Nhưng thông điệp của ông vang vọng mãi: trong xã hội hiện đại, khi con người bị định nghĩa bởi vai trò, công việc, và giá trị sử dụng, chúng ta đều đang biến đổi chậm rãi, âm thầm theo cách của Gregor Samsa.

- Trạm Đọc

- Tham khảo: Scotty Hendricks (Big Think)