Mỗi cú vuốt mang lại một chút “đã” nho nhỏ – vừa đủ để tôi tiếp tục. Chỉ khi đặt điện thoại xuống, tôi mới nhận ra chuyện gì vừa xảy ra: hệ thống phần thưởng trong não, vốn được thiết kế để giúp tôi sinh tồn, đã bị một ứng dụng thiết kế để giữ tôi tiếp tục cuộn xem chiếm quyền điều khiển.
Đây chính là “con dao hai lưỡi” của dopamine. Một mặt, chất dẫn truyền thần kinh này có thể được coi là động cơ thúc đẩy mọi thành tựu của con người. Mặt khác, nó lại vô cùng dễ bị thao túng bởi công nghệ hiện đại và văn hóa “thỏa mãn tức thì”.
Nhưng khi hiểu được cách hệ thống phần thưởng của mình hoạt động, bạn có thể chủ động hướng nó về những điều thực sự quan trọng với mình. Hãy cùng khám phá mối liên hệ giữa máy đánh bạc, mạng xã hội và bí quyết để có một cuộc sống tò mò, viên mãn hơn.
Khoa học đằng sau hệ thống phần thưởng của bạn
Hệ thống phần thưởng trong não là một mạng lưới các vùng não giải phóng dopamine khi gặp các kích thích mang tính “thưởng”. Hãy nghĩ dopamine như tín hiệu “muốn” của não. Nó không trực tiếp tạo ra khoái cảm, mà tạo ra động lực để bạn tìm kiếm khoái cảm.
Khoảnh khắc hồi hộp trước khi mở quà, cảm giác bồn chồn trước buổi hẹn hò đầu tiên, luồng năng lượng dâng lên khi bạn nghĩ mình vừa khám phá điều gì đó quan trọng… Đó là dopamine đang hoạt động. Hệ thống dự đoán này đã tiến hóa để giữ cho tổ tiên chúng ta sống sót bằng cách thúc đẩy họ tìm kiếm thức ăn, chỗ ở và bạn đời.
Nhưng các công ty hiện đại đã tìm ra cách khai thác hệ thống này theo những cách mà bộ não của chúng ta chưa từng được tiến hóa để đối phó.
Thay vì để thuật toán quyết định thứ gì sẽ níu giữ sự tò mò của bạn, bạn có thể tận dụng chính “lập trình tự nhiên” của não để phục vụ cho cuộc sống mà bạn thực sự mong muốn.
Phương thức chiếm quyền mạnh nhất? Lịch trình phần thưởng biến đổi. Thay vì nhận thưởng mỗi khi thực hiện hành động, bạn chỉ nhận thưởng thỉnh thoảng – và không bao giờ biết trước khi nào.
Sự khó đoán này tạo ra cái mà các nhà nghiên cứu gọi là “hưng phấn nhân tạo” (engineered highs), và đó chính xác là cách máy đánh bạc và ứng dụng mạng xã hội vận hành. Mỗi lần kéo cần máy đánh bạc hoặc làm mới bảng tin, não bạn tiết ra dopamine để chờ đợi phần thưởng tiềm năng. Đôi khi bạn nhận được lượt thích, bình luận hay nội dung thú vị, đôi khi thì không. Chính sự bất định này khiến bạn quay lại nhiều lần.
Vấn đề là, theo thời gian, hiện tượng quen thuộc (habituation) khiến phần thưởng mất dần tác dụng. Bạn cần kích thích mạnh hơn để đạt cùng mức thỏa mãn, tạo nên “vòng lặp sụp đổ dopamine”: khao khát → tìm kiếm → thỏa mãn tạm thời → thỏa mãn phai nhạt → và vòng lặp lại bắt đầu.
Nhưng ẩn trong vòng lặp này là một cơ hội: nếu hiểu cách hệ thống phần thưởng vận hành, bạn có thể cố ý điều chỉnh nó để gắn với những hành vi mang lại lợi ích thực sự.
Thiết kế một hệ thống phần thưởng có ý thức
Hệ thống dopamine khiến bạn lướt điện thoại vô thức cũng chính là hệ thống khiến bạn tò mò và có động lực với công việc ý nghĩa. Khi hiểu cách hệ thống phần thưởng của mình vận hành, bạn có thể chủ động điều hướng nó. Cách thực hiện như sau:
1/ Xác định các vòng lặp phần thưởng hiện tại của bạn
Hãy chú ý đến các tác nhân kích hoạt (trigger) suốt cả ngày. Điều gì khiến bạn với tay lấy điện thoại? Bạn thường làm gì khi buồn chán, căng thẳng hoặc muốn né tránh một việc nào đó? Những mẫu hành vi này cho thấy hệ thống phần thưởng của bạn đang hướng sự chú ý và năng lượng vào đâu và có thể là sai hướng.
2/ Thay thế các phần thưởng không lành mạnh
Đừng cố loại bỏ tác nhân kích hoạt, hãy thay đổi phản ứng của bạn với nó. Nếu bạn hay lướt mạng xã hội sau bữa trưa, hãy thử dùng một ứng dụng học nhanh (micro-learning) thay thế. Nếu bạn với lấy điện thoại khi cảm thấy lo lắng, hãy thử gọi cho một người bạn. Bộ não của bạn vốn đã có sẵn các “đường mòn” thói quen, chìa khóa là gắn các hành vi mới vào những vòng lặp phần thưởng quen thuộc.
3/ Tái lập trình sự tò mò của bạn
Các nghiên cứu thần kinh học cho thấy sự tò mò và tính bốc đồng có những điểm trùng lặp đáng kể trong cấu trúc thần kinh. Những mạch não khiến bạn compulsively (một cách khó cưỡng) kiểm tra điện thoại cũng có thể khiến bạn ham học hỏi điều mới. Khi bạn thử nghiệm ý tưởng mới hoặc khám phá chủ đề lạ, bạn đang tạo ra một phiên bản tích cực của “lịch trình phần thưởng biến đổi” (variable reward schedule): bạn không biết điều gì sẽ hiệu quả, sẽ khám phá ra gì, hay sẽ cảm thấy thế nào — và chính sự không chắc chắn đó lại tạo cảm giác phần thưởng.
Sự chuyển đổi này không diễn ra trong một đêm, nhưng nó bắt đầu từ một lựa chọn có ý thức: lần tới khi bạn cảm thấy bị kéo về một phần thưởng rỗng tuếch, hãy dừng lại và tự hỏi: “Có cách nào bổ dưỡng hơn để thỏa mãn cơn thèm này không?” Rồi thử cách đó.
Khi nhận ra rằng bộ não luôn tìm kiếm trải nghiệm mang lại phần thưởng, bạn có thể chủ động hơn trong việc chọn lựa những trải nghiệm ấy. Thay vì để thuật toán quyết định điều gì thu hút sự tò mò của bạn, bạn có thể tận dụng lập trình tự nhiên của bộ não để hỗ trợ cho cuộc sống mà bạn thật sự muốn.
- Theo Big Think