Trên một đảo san hô nhỏ bé ở Ấn Độ Dương, có một loài chim không biết bay tên là Aldabra rail. Trông nó khá bình thường với bộ lông nâu, to cỡ con gà, và hoàn toàn không có khả năng bay.

Khoảng 136.000 năm trước, tổ tiên của nó là loài white-throated rail từ Madagascar đã bay đến Aldabra và phát hiện ra một thiên đường không có kẻ săn mồi: không thú dữ, không con người với giáo mác. Thế là chúng dần tiến hóa thành loài chim không biết bay. Bởi lẽ, khi chẳng có ai đuổi theo, việc bay lượn chỉ là tốn năng lượng vô ích.

Rồi một trận lụt thảm khốc xảy ra. Hòn đảo chìm dưới nước. Những con chim không biết bay đó không thể trốn đi, cũng không thể bơi, và thế là chúng tuyệt chủng. Nhưng sau khi nước rút, một điều kỳ lạ xảy ra: những con chim khác lại bay tới -  tổ tiên xa của chúng, vẫn còn sống khỏe ở Madagascar, một lần nữa bay đến Aldabra. Và câu chuyện lặp lại: chúng mất khả năng bay, trở thành cư dân cố định của đảo.

Các nhà khoa học nghiên cứu hóa thạch đã xác nhận: đây không chỉ là “một loài chim tương tự làm điều tương tự”, mà là cùng một dòng tiến hóa, đã “tái tiến hóa” ra gần như cùng một loài chim như cũ.

Hiện tượng này được các nhà sinh học gọi là “tiến hóa lặp lại” (iterative evolution), khi tiến hóa dường như chơi lại cùng một bản nhạc.

Cuốn sách “The Precipice: Existential Risk and the Future of Humanity” (tạm dịch: Bờ vực: Rủi ro sinh tồn và tương lai của nhân loại) của tác giả Toby Ord nói về các sự kiện tuyệt chủng và khả năng xảy ra một tuyệt chủng toàn loài người. Một trong những câu hỏi được đặt ra là: liệu loài người, hoặc một dạng sinh vật giống con người, có thể tiến hóa trở lại nếu kịch bản tồi tệ nhất xảy ra?

Ngoài Aldabra, hóa thạch cũng cho thấy nhiều trường hợp tiến hóa lặp lại khác. Ví dụ, một số loài rùa biển đã tiến hóa độc lập khả năng ăn cỏ biển nhiều lần trong các kỷ nguyên khác nhau. Khi khí hậu và môi trường thay đổi, rùa ở một khu vực có thể tuyệt chủng, rồi khi môi trường trở lại thuận lợi thì những đặc điểm tương tự lại được tiến hóa lại: chi bơi dài, hàm phẳng khỏe để nghiền thức ăn.

Tiến hóa chọn lọc những gen và đặc tính phù hợp nhất với môi trường. Nên theo thời gian hàng tỷ năm, việc các đặc điểm giống nhau xuất hiện lại là điều dễ hiểu. Môi trường Trái Đất thay đổi như con lắc: lạnh rồi nóng, khô rồi ẩm, băng tan rồi băng hình thành. Các loài sống trong đó cũng phải thích nghi theo chu kỳ đó. Loài tồn tại ngày nay chính là kết quả phù hợp nhất với môi trường hiện tại.

Nhưng những sinh vật “lặp lại” ấy không phải bản sao mà là những biến thể của cùng một chủ thể, những “vần thơ tiến hóa” viết lại bằng những bàn tay khác nhau.

Dù vậy, cho đến nay chưa có ví dụ nào về một loài tuyệt chủng hoàn toàn rồi tái xuất. Trường hợp của Aldabra chỉ là một dòng họ chim tiến hóa lại đặc tính cũ (mất khả năng bay), chứ không tái tạo chính xác loài đã tuyệt chủng.

Bởi vì, để tạo lại một loài y hệt, tiến hóa không chỉ phải lặp lại các đặc điểm mà còn phải sao chép toàn bộ mã gen mà điều này gần như bất khả thi. Một bộ gen có hàng tỷ cặp base, chỉ cần vài trăm hoặc vài nghìn biến đổi nhỏ là đã tạo nên một sinh vật hoàn toàn khác. Với hàng triệu đột biến qua vô số thế hệ, xác suất để tự nhiên “lắp lại đúng bản thiết kế cũ” là bằng không.

Vì thế, hi vọng cho Homo sapiens là rất mong manh. Nếu toàn bộ nhân loại biến mất vào ngày mai, khả năng để bộ gen Homo sapiens xuất hiện trở lại gần như bằng 0.

Vậy câu hỏi bây giờ chuyển thành: liệu những đặc điểm giống con người có thể tái xuất sau hàng tỷ năm không?

Nhà cổ sinh vật học Simon Conway Morris chỉ ra rằng trong lịch sử sự sống, có nhiều mẫu hình tiến hóa hội tụ (convergent evolution) - nơi các đặc điểm tương tự như mắt, cánh, thân hình thuôn mượt… xuất hiện độc lập ở các dòng sinh vật khác nhau. Theo ông, tiến hóa thường đi theo những “con đường tương tự”, bởi các ràng buộc vật lý và sinh học khiến sự sống chỉ có một số cách tối ưu để thích nghi.

Ông cho rằng sự xuất hiện của một sinh vật có trí tuệ tự nhận thức không phải là tình cờ, mà là hệ quả có thể dự đoán được của tiến hóa.

Conway Morris dẫn chứng: quạ biết dùng công cụ, cá heo giải quyết vấn đề, bạch tuộc biết trốn khỏi bể nuôi cho thấy trí thông minh đã xuất hiện nhiều lần ở những loài rất khác nhau. Vì vậy, ông tin rằng trí tuệ ở cấp độ con người là một đặc tính có thể tiến hóa lại, nếu điều kiện thích hợp.

Nói cách khác, tiến hóa không hoàn toàn ngẫu nhiên mà nó bị định hình bởi những khuôn mẫu sâu xa có thể dẫn đến những kết quả lặp lại, kể cả những điều phức tạp như ý thức và tư duy.

Như Toby Ord nói: “Có một tấm lưới an toàn như vậy, nơi mà điều gì đó có thể tiến hóa trở lại sau tuyệt chủng vẫn là một hy vọng, nhưng hiếm hoi nhiều so với mọi người tưởng.”

Điều an ủi duy nhất là: con người khó có thể hủy diệt toàn bộ sự sống trên Trái Đất, dù là bằng vũ khí hạt nhân, AI hay virus nhân tạo. Và đó là điều tốt. Ord nói:

“Nếu mọi sự sống trên Trái Đất đều tuyệt diệt, thì đó mới là thảm họa lớn nhất... Toàn bộ những sinh vật có thể từng tồn tại trong tương lai sẽ không bao giờ được sinh ra. Mất 4,5 tỷ năm để Trái Đất tiến hóa đến hiện tại, và hành tinh này chỉ còn khoảng 500 triệu năm nữa trước khi trở nên quá nóng cho sự sống phức tạp.”

Nhưng trong khoảng thời gian 500 triệu năm ấy, nếu loài người biến mất qua một đêm thì khả năng trí tuệ tiến hóa trở lại là khá cao.

Khi nghĩ về sự tuyệt chủng của chính mình, chúng ta mới nhận ra mình hiếm hoi và may mắn đến mức nào. Việc tôi đang viết bài này và bạn đang đọc nó là kết quả của hàng triệu lần trúng số tiến hóa.

Như nhà cổ sinh vật học Stephen Jay Gould từng nói: nếu bạn “tua lại cuốn băng của sự sống”, kết quả sẽ hoàn toàn khác: không có con người, không có Mozart, có lẽ chỉ còn… nhiều loài sò hơn mà thôi.

- Jonny Thomson (Big Think)