Lấy việc viết lách làm ví dụ. Một lời khuyên phổ biến từ những cây viết có kinh nghiệm là: “Hãy viết thật nhiều rác để giỏi hơn.” Nhưng kể cả việc viết rác cũng là một kỹ năng. Việc chuyển một ý tưởng mơ hồ thành một câu văn rõ ràng dù chưa hoàn hảo, cũng đòi hỏi luyện tập.
Học tập là quá trình biến hỗn độn thành trật tự.
Là chấp nhận sự chưa hoàn hảo, đồng thời tìm kiếm sự rõ ràng giữa những điều rối rắm. Và để làm được điều đó, bạn cần hiểu học thực sự diễn ra như thế nào.
Vì học không phải là một bước duy nhất, nó diễn ra theo từng giai đoạn. Bạn không thể từ “mù tịt” mà thành chuyên gia chỉ bằng cách lặp đi lặp lại một điều cả nghìn lần.
Trình tự đó thường diễn ra như sau:
Nếu bạn không nhận ra từng điểm mốc này trong hành trình của mình, bạn có thể bị mắc kẹt khiến tiến trình chậm lại, hoặc dừng hẳn.
Nhưng khi bạn học được cách “chuyển số”, con đường sẽ trở nên rõ ràng hơn.
Hãy cùng đi sâu vào từng bước một.
1. Thu thập dữ liệu
Học một kỹ năng từ con số 0 giống như đổ cả nghìn mảnh ghép xuống sàn mà không có hình mẫu để tham khảo.
Bạn có những mảnh rời rạc, nhưng không có khái niệm nào rõ ràng về cách chúng gắn kết với nhau. Đó là dữ liệu thô, chưa qua xử lý: những sự kiện, con số, và những điều bạn đọc được, nghe thấy, hay chứng kiến. Nhưng nếu đứng riêng lẻ, dữ liệu chẳng có nghĩa lý gì.
Nó giống như việc bạn biết một ứng dụng được tạo ra bằng cách viết mã. Nếu là ứng dụng cho iPhone, bạn cần dùng ngôn ngữ Swift, và có lẽ phải có máy Mac để lập trình. Nhưng đó là tất cả những gì bạn biết.
Bạn tiêu thụ rất nhiều thông tin, nhưng hiểu rất ít. Bạn đọc các nghiên cứu tình huống, nghe chuyên gia nói, xem các video hướng dẫn. Nhưng mọi khái niệm vẫn rời rạc và xa lạ.
Giống như đang cố gắng xây thứ gì đó từ kiến thức vay mượn: bạn biết phải gõ gì, nhưng không hiểu vì sao nó lại hoạt động như vậy.
Lập trình kiểu “vibe” (vibe coding) chẳng hạn, đang là một xu hướng phát triển, nơi ngay cả người mới cũng có thể tạo ứng dụng bằng cách mô tả bằng ngôn ngữ tự nhiên cho AI. Nghe có vẻ quyền lực, nhưng nó bỏ qua những nền tảng căn bản của lập trình. Bạn đang sao chép kết quả, chứ không phải tư duy đằng sau kết quả đó. Lúc đầu thì có vẻ ổn, nhưng sớm muộn bạn sẽ gặp những “chướng ngại” mà không biết cách xử lý.
Nếu bạn đang…
… thì có thể bạn đang bị kẹt ngay ở giai đoạn đầu tiên của việc học, và bạn chỉ có thể vượt qua nó bằng cách biến dữ liệu thô thành thứ có thể sử dụng được.
2. Sắp xếp thông tin
Đây là lúc hỗn độn bắt đầu biến thành trật tự.
Các mảnh ghép bắt đầu khớp với nhau. Mô hình xuất hiện. Bạn dần thấy được cách mọi thứ kết nối với nhau.
Thông tin là dữ liệu đã được gán ý nghĩa.
Bạn quay lại những gì mình đã học, nhưng lần này, bạn sắp xếp chúng lại. Bạn ghi chú theo cách mà bạn thực sự hiểu. Bạn xây dựng hệ thống xoay quanh việc học của mình.
Đây là khoảnh khắc bạn nhận ra: biết Swift và có MacBook không đồng nghĩa với việc có thể xây dựng trọn vẹn một ứng dụng từ việc sửa lỗi, kiểm thử, cho đến triển khai.
Lúc này, bạn không chỉ biết rời rạc vài khái niệm, mà đã bắt đầu vẽ được bản đồ mối liên hệ giữa chúng. Có thể bạn bắt đầu dùng các công cụ như Notion để hệ thống hóa suy nghĩ và theo dõi tiến trình học.
Bạn vẫn chưa phải chuyên gia, nhưng bạn đã có thể giải quyết được những vấn đề cơ bản của chính mình.
Ví dụ, từ lâu trước khi tôi trở thành kỹ sư điện toán đám mây, tôi từng làm ở bộ phận hỗ trợ kỹ thuật IT. Những công việc cấp thấp như vậy không đòi hỏi chuyên môn sâu. Khi khách hàng gọi đến vì một sự cố, tôi không cần hiểu biết kỹ thuật quá phức tạp, chỉ cần truy cập được thông tin đúng lúc. Tôi có các bài viết hướng dẫn, tài liệu xử lý sự cố, và cả ghi chú của riêng mình để làm theo.
Nhưng khi đó, tôi đang dựa vào thông tin, chứ không phải chuyên môn thực thụ.
Tôi có thể xác định vấn đề và áp dụng giải pháp có sẵn, nhưng không phải lúc nào tôi cũng hiểu tại sao nó lại hoạt động.
Nhưng theo thời gian, những ghi chú được tổ chức rõ ràng và những mẫu lặp đi lặp lại dần không còn là thứ bạn phải tra lại, mà trở thành phản xạ tự nhiên. Đó chính là lúc bạn chuyển từ "hiểu sơ sơ" sang biết thực sự.
3. Xây dựng kiến thức
Bạn bắt đầu nhìn thấy bức tranh toàn cảnh.
Bạn có thể diễn giải, ứng dụng, và giải quyết vấn đề.
Nếu thông tin trả lời cho câu hỏi “cái gì” và “làm thế nào”, thì kiến thức sẽ trả lời cho “tại sao” và “khi nào”. Nó giúp bạn có khả năng đưa ra phán đoán và thích nghi với các tình huống mới.
Nếu thông tin là dữ liệu đã được gán ý nghĩa, thì kiến thức là thông tin đã được nội tại hóa. Bạn bắt đầu hiểu các nguyên lý đứng sau thông tin – và cách sử dụng nó một cách linh hoạt trong nhiều bối cảnh khác nhau.
Quay lại ví dụ ứng dụng iPhone: Lúc này, bạn đã có thể tự xây dựng bất kỳ loại app nào mình muốn. Bạn có thể nhìn vào phần mềm khác và “giải phẫu” nó để hiểu cách nó được tạo ra, rồi thậm chí tái tạo lại nếu bạn muốn. Bởi vì lúc này, bạn không còn bị giới hạn bởi những lỗ hổng kiến thức.
Bạn vẫn có lúc phải tra Google, nhưng giờ bạn hiểu được câu trả lời. Bạn đặt ra những câu hỏi cụ thể hơn. Bạn có thể tự sửa lỗi khi có sự cố xảy ra. Bạn không chỉ làm theo từng bước một cách máy móc mà bạn suy nghĩ xuyên suốt và tự tìm ra giải pháp.
4. Trí tuệ
Đây là giai đoạn khó nắm bắt nhất, mức độ tinh thông đòi hỏi nhiều năm, thậm chí nhiều thập kỷ để đạt được. Khi bạn thấy một chuyên gia thực thụ làm việc, mọi thứ trông thật nhẹ nhàng, đơn giản. Nhưng thực chất, điều bạn đang chứng kiến là kinh nghiệm được chắt lọc thành trực giác.
Họ là những người có tay nghề cao đến mức không chỉ làm theo “chuẩn mực tốt nhất” mà còn tự mình tái định nghĩa chúng.
Quyết định của họ có vẻ bản năng, nhưng cái bản năng ấy được rèn luyện qua hàng năm trời thử sai và tinh chỉnh.
Chuyên gia là người biết khi nào nên phá vỡ quy tắc.
Họ nhìn thấy được những điều người khác không thấy. Họ hiểu vấn đề vượt ra khỏi bề nổi, và có sự sáng suốt để phân biệt điều gì là đúng, điều gì không.
Nếu bạn đang cảm thấy bế tắc trong việc học, trong sự nghiệp, trong một kỹ năng mới hay thậm chí trong cuộc sống thì lý do hiếm khi là do bạn không đủ cố gắng. Thường thì, đó là vì bạn chưa đủ rõ ràng để chẩn đoán đúng vấn đề gốc rễ.
Và sự rõ ràng đó chỉ đến từ việc lặp lại, thất bại, và học hỏi từ những người đã đi trước bạn.
Sự thật là: những người dường như luôn đi nhanh hơn bạn không hẳn là tài năng hơn, họ chỉ đã đạt đến một mức độ rõ ràng, cho phép họ biết chính xác mình đang ở đâu, và cần rèn luyện điều gì tiếp theo.
Một người có trí thông minh trung bình nhưng giàu trí tò mò và kỷ luật sẽ vượt xa một thiên tài chỉ học khi có hứng.
Kiên trì đủ lâu, thì thiên tài không còn là chuyện may mắn, mà là điều tất yếu.
- Trạm Đọc
- Theo Medium