Một ví dụ kinh điển minh họa cho tính duy kỷ là thí nghiệm Nhiệm vụ Ba Ngọn núi của Piaget. Trong thí nghiệm này, những đứa trẻ ngồi đối diện một người lớn tại một chiếc bàn có ba ngọn núi bằng giấy bỏi ở trước mặt chúng, mỗi ngọn núi có một đặc điểm nhận diện khác nhau, chẳng hạn như một tòa nhà hay một cái cây. Khi được yêu cầu chọn một trong những bức ảnh chụp ba ngọn núi từ các góc độ khác nhau xung quanh chiếc bàn, mỗi đứa trẻ sẽ chọn bức ảnh tương ứng với góc nhìn ba ngọn núi từ vị trí chúng đang ngồi. Và khi được yêu cầu chọn bức ảnh tương ứng với góc nhìn của người lớn (góc nhìn đối diện), chúng vẫn sẽ chọn bức ảnh thể hiện góc nhìn của riêng mình. Nghĩa là đứa trẻ còn tính duy kỷ cho rằng người khác cũng trải nghiệm cùng một góc nhìn với mình. Nếu bạn chơi trốn tìm với trẻ nhỏ, đừng quá ngạc nhiên nếu bạn thấy chúng trốn bằng cách chạy đến góc phòng và lấy một cái khăn trùm kín đầu - chúng nghĩ rằng nếu chúng không thể nhìn thấy bạn thì cũng có nghĩa là bạn không thể nhìn thấy chúng.

Không phải là trẻ nhỏ không thể tư duy từ một góc độ khác Nhiều nghiên cứu khác nhau cho thấy trẻ em có thể suy nghĩ vị tha hơn nếu bạn cố tình kéo sự chú ý của trẻ sang một góc nhìn khác. Nói đúng hơn, duy ký là lối tư duy mặc định của trẻ nhỏ và các em phải học cách vượt qua để được người khác chấp nhận. Quả thật, lối tư duy duy kỷ là một trở ngại đáng kể trong giao tiếp. Hẳn bạn từng nghe một vài đứa trẻ ở tuổi mẫu giáo trò chuyện, giống như chúng không thật sự nói chuyện với nhau.

“Tớ có một chiếc xe ba bánh."

“Vậy thì sao? Khi lớn lên, tớ sẽ làm cảnh sát.”

“Nó màu xanh da trời."

“Tớ muốn trở thành người giống bố tớ."

Không phải là trẻ nhỏ không quan tâm đến người khác, mà đúng hơn là chúng không dễ dàng hình dung được góc nhìn của người khác. Khi bạn yêu cầu một đứa trẻ dưới bốn tuổi tưởng tượng xem người khác đang nghĩ gì, đứa trẻ sẽ trả lời rằng họ cũng có suy nghĩ giống hệt chúng. Nếu bạn hỏi một đứa trẻ ba tuổi rằng bên trong tuýp đựng kẹo Smarties có gì, đứa trẻ sẽ trả lời là “kẹo Smarties". Nếu bạn cho trẻ thấy trong tuýp chỉ chứa bút chì, chúng sẽ thấy điều đó rất thú vị. Nhưng nếu sau đó bạn hỏi ban đầu chúng nghĩ trong tuýp có gì, chúng sẽ nói “bút chì”, như thể chúng đã tùy tiện “viết lại lịch sử” cho phù hợp với sự thật mà giờ đây chúng mới biết. Những đứa trẻ này dường như không nhận ra hoặc không thừa nhận rằng ban đầu chúng đã nhầm lẫn (và ai trong chúng ta cũng biết một số người lớn cùng như vậy!). Nhưng điều đáng ngạc nhiên hơn là nếu bạn hỏi chúng rằng liệu một đứa trẻ khác sẽ trả lời câu hỏi tương tự thế nào nếu chưa nhìn thấy bên trong tuýp, chúng vẫn sẽ nói là "bút chì”. Chúng tin rằng đứa trẻ kia biết những điều mà chính chúng bây giờ mới biết. Như vậy, vì có tính duy kỷ nên trẻ nhỏ kỳ vọng người khác có thể đọc được suy nghĩ của chúng.

Chúng ta có thể hình dung người khác đang nghĩ gì bằng cách đặt mình trong hoàn cảnh của họ. Chúng ta có thể mô phỏng một lý thuyết về những gì họ có thể đang suy nghĩ dựa trên kinh nghiệm quá khứ của chúng ta, hoặc suy đoán của chúng ta dựa trên những hoàn cảnh tương tự. Đó là thuyết tâm trí, là kỹ năng tinh thần hóa được phát triển trong suốt thời thơ ấu và đóng vai trò quan trọng trong khả năng tương tác xã hội của chúng ta.

Để minh họa cho khái niệm này, trong loạt bài giảng của tôi về não bộ trong chương trình Bài giảng Giáng sinh Học viện Hoàng gia được phát trên đài truyền hình BBC vào năm 2011, tôi đã yêu cầu hai khán giả thiếu nhi Mark và Olivia (cả hai đều khoảng tám tuổi) diễn một kịch bản ngắn về thuyết tâm trí. Olivia được yêu cầu chờ ở bên ngoài trong khi tôi cho Mark xem một chiếc tủ mà tôi đã đẩy ra trước khán giả. Phía trên tủ có một hộp màu nâu và một hộp màu xanh lá cây, mỗi hộp đều có nắp đậy. Tôi đưa cho Mark một mô hình bộ não và yêu cầu cậu bé đặt nó vào chiếc hộp màu nâu trong khi tôi vẫn tiếp tục nói. Sau một phút, tôi yêu cầu Mark lấy mô hình bộ não ra. Cậu bé mở chiếc hộp màu nâu, nơi cậu nhìn thấy bộ não lần cuối và phát hiện nó đã biến mất. Kế đến, cậu mở chiếc hộp màu xanh lá cây và thấy bộ não ở đó. Với hiểu biết về đồ vật ở độ tuổi của Mark, cậu bé biết nó phải ở đâu. Khi được hỏi, Mark suy đoán rằng phải có một cơ chế cửa sập nào đó, nhưng điều mà cậu không biết là nhà ảo thuật Billy Kidd với dáng người nhỏ nhắn đã nép mình bên trong chiếc tủ để thực hiện sự hoán đổi. Điều đó thật kỳ quặc và có phần gây cười, nhưng không tạo ra tiếng vỗ tay rầm rộ trong khán giả.

Sau đó tôi hỏi Mark rằng cậu bé nghĩ cô bạn Olivia sẽ làm gì khi gặp tình huống tương tự. Vì đã học được thuyết tâm trí, Mark có thể dự đoán rằng trước tiên Olivia cũng sẽ mở chiếc hộp màu nâu là nơi cô bé nhìn thấy mô hình bộ não lần cuối vì Olivia không biết gì về sự tham gia của Billy Kidd. Tuy nhiên, để tạo hiệu ứng kịch tính, chúng tôi quyết định thay đổi cao trào.

Lần này Billy Kidd đeo một bàn tay quái vật bằng cao su để túm lấy Olivia khi cô bé mở chiếc hộp màu xanh lá cây. Sau khi Olivia mở chiếc hộp đầu tiên và thấy nó trống không, khán giả hẳn là biết điều gì sẽ xảy ra tiếp theo nên bầu không khí trở nên rất phấn khích. Mỗi người trong khán giả đều đang sử dụng thuyết tâm trí của riêng mình để dự đoán điều bất ngờ mà Olivia sẽ không tin mình nhận được. Khi Olivia sợ hãi nhảy lùi lại trước bàn tay quái vật đang chực túm lấy mình, khán giả đã bùng nổ trong những tiếng reo hò thích thú và vỗ tay tán thưởng. Sự ngóng chờ khi dự đoán điều gì sắp xảy ra đã khuếch đại hiệu ứng khôi hài.

Hầu như tất cả các tương tác xã hội của chúng ta, đặc biệt là với người lạ hoặc trong những tình huống không chắc chắn, đều cần đến thuyết tâm trí. Tuy nhiên, nếu bạn không có thuyết tâm trí, nếu bạn là người tin rằng người khác cũng có suy nghĩ và cách nhìn thế giới giống mình, thì điều này sẽ đưa đến một số trở ngại đáng kể khi bạn cố gắng tương tác với họ – không chỉ trẻ em mà cả người lớn. Sự thiếu hiểu biết này về người khác sẽ ảnh hưởng đến cơ hội tìm thấy hạnh phúc của chúng ta. 

- Trích lược chương “Bài học Thứ Nhất - Chuyển đổi Cái Tôi” trong cuốn sách “Cội nguồn của hạnh phúc” của Giáo sư Bruce Hood do First News phát hành