Người bạn quá cố của tôi, Hans Rosling, từng gọi những nhãn dán ấy là “lỗi thời” và “vô nghĩa”. Một cách phân loại mà gộp chung Trung Quốc với Cộng hòa Dân chủ Congo thì quá rộng để có thể mang lại giá trị. Thế nhưng, tôi vẫn tiếp tục sử dụng những khái niệm này (cả trong các buổi phát biểu lẫn trên blog) vì chưa có một cách thay thế nào vừa chính xác vừa dễ hiểu hơn, cho đến bây giờ.
Gần đây, tôi đọc cuốn sách của Hans “Factfulness - Sự thật về thế giới - Mười lý do khiến ta hiểu sai về thế giới - Và vì sao thế gian này tốt hơn ta tưởng”. Trong đó, ông đưa ra một khung phân loại mới để nhìn nhận thế giới. Hans đề xuất chia thành bốn nhóm thu nhập:
Khung phân loại này thực sự là một bước đột phá với tôi. Phải mất hàng thập kỷ làm việc trong lĩnh vực phát triển toàn cầu, tôi mới tự đúc kết ra cách nhìn tương tự, nhưng Hans đã diễn đạt nó một cách vô cùng rõ ràng. Từ giờ, tôi sẽ cố gắng sử dụng mô hình này.
Vì sao điều đó quan trọng? Nếu chỉ chia thế giới thành “giàu” và “nghèo”, chúng ta sẽ khó nhận thấy sự tiến bộ. Khi chỉ có hai lựa chọn, rất dễ cho rằng bất cứ ai chưa đạt đến một mức sống nhất định thì đều là “nghèo”.
Hans so sánh điều này với việc đứng trên tầng thượng của một tòa nhà chọc trời nhìn xuống thành phố: tất cả các tòa khác đều trông thấp, bất kể chúng cao 10 tầng hay 50 tầng. Thu nhập cũng vậy. Cuộc sống ở cấp độ 2 tốt hơn nhiều so với cấp độ 1, nhưng nếu bạn ở cấp độ 4, bạn sẽ khó thấy được sự khác biệt đó - trừ khi bạn biết cách nhìn.
Bốn cấp độ chỉ là một trong số nhiều góc nhìn mà “Factfulness” đem lại để giúp ta hiểu thế giới đúng đắn hơn. Hans đã làm việc đến những ngày cuối cùng (thậm chí còn mang bản thảo lên xe cấp cứu), và sau đó con trai ông Ola cùng con dâu Anna đã hoàn thiện nó.
Phần lớn cuốn sách tập trung vào 10 bản năng khiến chúng ta khó nhìn thế giới một cách khách quan: từ bản năng sợ hãi (ta chú ý đến những điều đáng sợ hơn), bản năng phóng đại (một con số lẻ loi thường có vẻ “khủng khiếp” hơn thực tế), cho đến bản năng tạo khoảng cách (ta hay nghĩ mọi thứ chỉ nằm ở hai cực đối lập). Với mỗi bản năng, Hans đều đưa ra những gợi ý thực tế để ta vượt qua thiên kiến tự nhiên của mình.
Ông cho rằng những bản năng này khiến chúng ta khó đặt sự kiện vào bối cảnh. Ví dụ, tin tức về một cơn lốc xoáy giết chết 10 người ở một thị trấn nhỏ chắc chắn là bi kịch. Nhưng nếu đặt trong bối cảnh lịch sử, ta cũng thấy rằng ngày nay lốc xoáy ít gây chết chóc hơn nhiều nhờ hệ thống cảnh báo sớm. Điều này không xoa dịu được nỗi đau mất mát của gia đình nạn nhân, nhưng lại mang ý nghĩa sống còn với hàng trăm người đã thoát nạn.
Nói cách khác, thế giới vừa tồi tệ, vừa tốt đẹp hơn trước. Cuốn sách cũng là người bạn đồng hành tuyệt vời với “Enlightenment Now” (Khai sáng) của Steven Pinker. Tiến bộ của nhân loại luôn đến từ những nỗ lực dài hơi, từng chút một. Chúng ta đã giảm một nửa số người sống trong nghèo đói cùng cực chỉ trong 20 năm qua, nhưng chưa bao giờ có một tít báo nào kiểu “TỶ LỆ NGHÈO GIẢM DẦN DẦN”.
Điều đáng quý nữa ở Hans và “Factfulness” là ông không bao giờ trách cứ ai vì sự thiếu hiểu biết. Nhiều tác giả khác sẽ gay gắt phê phán, nhưng ông thì không. Thậm chí, Hans còn không đổ lỗi cho truyền thông. Ông kể lại cả hành trình chính ông từng hiểu sai, rồi giải thích rằng những bản năng này vốn dĩ là một phần của con người, và vượt qua chúng không hề dễ dàng.
Đó chính là Hans. Luôn tử tế, kiên nhẫn và không phán xét. Ông dành cả đời không chỉ để nghiên cứu sự tiến bộ của y tế toàn cầu, mà còn chia sẻ những điều mình học được một cách rõ ràng, vui nhộn và dễ hiểu với mọi người. Nếu bạn chưa từng gặp Hans hay xem các bài TED Talk của ông, “Factfulness” sẽ giúp bạn hiểu vì sao ông lại đặc biệt đến vậy. Tôi chỉ ước mình có thể nói với ông rằng tôi đã thích cuốn sách này đến mức nào. Đây là một cuốn sách tuyệt vời, và tôi hy vọng thật nhiều người sẽ đọc nó.
- Trạm Đọc
- Theo Gates Notes