Ngày trước, khi đọc xong những bài viết này, tôi thấy vui vì phần nào cảm thấy mình cũng là người tinh tế đấy chứ. T
Nhưng giờ mới thấy trước đó, tôi chỉ chăm chăm vào việc cố gắng đếm xem mình có được bao nhiêu dấu hiệu. Và thế là tôi rơi vào một vòng lặp kỳ cục: cứ đọc danh sách - so với bản thân - rồi hoặc tự mãn nhẹ, hoặc hơi hoang mang. Nhưng tôi chưa bao giờ hiểu tại sao những dấu hiệu đó lại là EQ, và quan trọng nhất làm sao để thực sự là người có EQ cao?
Không ai nói rõ. Mọi thứ dừng lại ở mức “bạn nên như vậy”.
Cho đến khi tôi đọc cuốn sách của Daniel Goleman.
Và trong thời đại mà gặp tôi, ai cũng nói về ChatGPT, mô hình ngôn ngữ, học máy, tối ưu thuật toán… thì việc nhắc tới trí tuệ xúc cảm đôi khi khiến tôi bị nhìn như người sống ở “thời tiền AI”. Nhưng chính lúc mọi người mải mê nâng cấp máy móc, chúng ta lại càng cần nâng cấp thứ mà máy móc không bao giờ có thể sao chép: khả năng thấu hiểu con người.
Trí tuệ xúc cảm là một năng lực thuộc về con người và sẽ luôn như vậy.
IQ cho thấy bạn sẽ học tốt thế nào trong những năm đi học và mức thu nhập bạn có thể đạt được trong sự nghiệp, bởi nó quyết định bạn có thể làm doanh nhân, bác sĩ hay luật sư. Nhưng khi bạn thực sự đã bước chân vào những ngành nghề ấy rồi, mọi người xung quanh bạn đều thông minh tương đương bạn. Và đó là lúc trí tuệ xúc cảm phát huy vai trò.
Những người trở nên nổi bật, thành công vượt trội hoặc trở thành những nhà lãnh đạo xuất sắc đều có EQ cao, còn IQ lúc này không còn quá liên quan.
Đó là lý do cuốn sách “Trí tuệ xúc cảm” của tác giả Daniel Goleman nhiều năm trước là một bestseller quốc tế. Cho đến nay, tác giả đã viết 5 cuốn sách về chủ đề này, mới nhất là “Optimal: How to Sustain Personal and Organizational Excellence Every Day” (tạm dịch: Tối ưu: Làm thế nào để duy trì sự xuất sắc của cá nhân và tổ chức mỗi ngày”.
Trí tuệ xúc cảm là một tập hợp các kỹ năng cá nhân mà chúng ta học trong cuộc sống. Nó là sự kết hợp giữa tự nhận thức, quản lý cảm xúc, thấu cảm, khả năng kết nối với người khác và ghép tất cả lại để tạo nên những mối quan hệ hiệu quả, hài hòa.
Trí tuệ xúc cảm đã được nói đến hàng thế kỷ trước. Các triết gia đã bàn về câu “biết mình” (self-awareness). Nhưng khi cuốn sách “Trí tuệ xúc cảm” được xuất bản năm 1995, đó là lần đầu tiên khái niệm này trở nên phổ biến rộng rãi.
Khi ấy tác giả là phóng viên khoa học của New York Times và đã có một thập kỷ nghiên cứu về não bộ và cảm xúc. Trong quá trình đó, ông tình cờ đọc một bài báo rất ít người biết đến với tựa đề “Emotional Intelligence”. Daniel cực kỳ thích cụm từ này vì nó nghe như một nghịch lý bởi người ta không thường đặt “cảm xúc” và “trí tuệ” cạnh nhau. Nhưng thực ra, đó chính là sự thông minh trong việc xử lý cảm xúc. Bài báo được viết bởi Peter Salovey - người sau này trở thành hiệu trưởng Đại học Yale và John Mayer - học trò của ông, John Mayer.
Và từ những ngày đầu, quan điểm của ông về EQ không thay đổi nhiều, nhưng ông đã tích hợp vào nó nhiều phát hiện từ nghiên cứu về những người có hiệu suất vượt trội.
4 miền năng lực EQ
Trong cuốn sách “Trí tuệ xúc cảm”, Daniel phân tích 4 miền năng lực EQ bao gồm: Tự nhận thức, Tự quản lý, Nhận thức xã hội và Quản lý các mối quan hệ.
1/ Tự nhận thức
Miền đầu tiên, tự nhận thức nghĩa là bạn biết mình đang cảm thấy gì. Cảm xúc điều hướng sự chú ý. Vì vậy biết mình đang cảm thấy gì, mức độ mạnh yếu ra sao và nó đang hướng sự chú ý của bạn tới điều gì là vô cùng quan trọng bởi vì sự chú ý của bạn tạo nên thực tại của bạn trong từng khoảnh khắc.
Tự nhận thức là phần “ít thấy nhất” trong EQ, nhưng nghiên cứu cho thấy những người thiếu tự nhận thức thì khó phát triển các năng lực khác của EQ. Ngược lại, những người có tự nhận thức cao thường có khả năng phát triển xuất sắc ở nhiều khía cạnh.
2/ Tự quản lý
Miền thứ hai, tự quản lý nghĩa là khi bạn khó chịu, giận dữ hay lo lắng, bạn có thể kiểm soát cảm xúc để không làm xao nhãng điều bạn cần tập trung ngay lúc đó. Tự quản lý trong mô hình EQ của Daniel có bốn thành phần: (1) xử lý những cảm xúc tiêu cực để chúng không cản trở công việc bạn cần làm lúc này; (2) khơi gợi cảm xúc tích cực: nhìn được mặt sáng của vấn đề, thấy ly nước “còn nửa đầy”, cảm thấy ổn dù chuyện gì xảy ra; (3) sự linh hoạt để thích nghi với thay đổi, đó là tư duy phát triển, tin mình có thể cải thiện, và người khác cũng vậy.; (4) giữ sự tập trung vào mục tiêu quan trọng, bất kể những xao nhãng của đời sống hàng ngày.
Tập trung vào mục tiêu cũng là một công cụ quản lý cảm xúc. Ngày nay ta thấy ngày càng nhiều hiện tượng bộc phát cảm xúc như gây gổ khi tham gia giao thông,nổi nóng trong công việc… Điều này cho thấy nhu cầu nâng cao khả năng tự quản lý cảm xúc đang tăng mạnh.
3/ Nhận thức xã hội - thấu cảm
Thứ ba là nhận thức xã hội, tức là thấu cảm. Bạn không chỉ hiểu người khác nghĩ gì, cảm thấy gì, mà còn quan tâm đến họ. Đây là điều bạn mong muốn ở cha mẹ, ở bạn đời, ở bạn bè, ở giáo viên, bác sĩ, và tất cả những người có ảnh hưởng, đặc biệt là các nhà lãnh đạo.
Thấu cảm có ba thành tố:
4/ Quản lý các mối quan hệ
Miền thứ tư, quản lý các mối quan hệ. Nếu là nhà lãnh đạo, bạn cần phải chú ý đến phần này mỗi ngày:
Xây dựng được “rapport” - tức cảm giác gần gũi, tin tưởng, hợp tác là yếu tố cực kỳ quan trọng.
Khác với IQ - gần như không đổi suốt đời thì EQ có thể thay đổi, có thể học và cải thiện ở bất kỳ thời điểm nào. EQ không phải một điều gì đó duy nhất, mà là một tập hợp các kỹ năng, mỗi người có điểm mạnh và điểm yếu khác nhau. Vì vậy, muốn cải thiện EQ, bạn cần biết mình cần cải thiện ở đâu.
Một trong những “căn bệnh cảm xúc” phổ biến nhất, mà tôi và có lẽ phần lớn các bạn cũng vậy, là kỹ năng lắng nghe kém. Chúng ta thường nghĩ về điều mình muốn nói hơn là thật sự nghe người khác, hoặc ngắt lời họ. Muốn cải thiện sự thấu cảm, bạn có thể đặt mục tiêu: “Tôi đã hàng ngàn lần ngắt lời người khác. Giờ tôi sẽ luyện tập không làm vậy nữa. Tôi sẽ lắng nghe đến hết, diễn giải lại điều họ nói, rồi mới trả lời.”
Đây là một chuỗi hành vi mới, và hành vi mới dựa trên khả năng thay đổi của não bộ (neuroplasticity).
Việc thay đổi thói quen giống như việc khoanh tay ngược lại so với thói quen mang đến cảm giác rất khó chịu. Nhưng càng luyện tập, nó càng trở nên tự nhiên, cho đến khi thành phản xạ tự động và gắn bó với bạn trong nhiều năm.
Tác giả đã đi khắp thế giới, nói chuyện với nhiều người và thường hỏi họ: “Hãy kể về một nhà lãnh đạo mà bạn yêu quý, và một người mà bạn ghét. Phẩm chất nào khiến họ là người tốt hoặc tệ?” Hầu hết mọi người nhà lãnh đạo mà họ ghét đều có EQ thấp: dễ nổi nóng, thiếu thấu cảm, không hiểu người khác và không biết họ đang gây hại ra sao. Còn nhà lãnh đạo họ yêu thích đều có EQ cao.
Khi bạn có một người sếp có EQ cao, bạn cảm thấy được truyền cảm hứng, được hỗ trợ, được định hướng rõ ràng và bạn cống hiến tốt nhất trong trạng thái tâm lý tối ưu, không phải trạng thái căng thẳng tuyệt vọng.
Nghiên cứu tại Yale cho thấy cảm xúc rất dễ lây lan, đặc biệt từ lãnh đạo xuống đội ngũ. Nếu lãnh đạo lo lắng, tiêu cực thì cả nhóm sẽ nhiễm theo và hiệu suất giảm. Nếu lãnh đạo tích cực, nhiệt huyết thì hiệu suất chung sẽ tăng.
Một nhà lãnh đạo EQ thấp có thể đẩy đội ngũ đi nhanh trong ngắn hạn bằng cách gây áp lực, nhưng về dài hạn họ làm tổn hại tổ chức: đốt cháy nhân sự, khiến người giỏi rời đi. Ngắn hạn trông có vẻ tốt, nhưng dài hạn là thảm họa.
Một lần tôi đi xe bus vào một ngày nóng nực. Ai cũng tỏ ra khó chịu, tạo một “vùng không khí” tránh va chạm với người khác. Khi tôi lên xe, bác tài xế nhìn tôi và vui vẻ chào tôi. Rồi tôi nhận ra rằng bác nói chuyện như vậy với tất cả mọi người, chỉ dẫn chỗ mua đồ, chỉ chỗ có triển lãm… Mọi người khi xuống xe đều thay đổi từ cau có thành vui vẻ.
Khi viết cuốn “Trí tuệ xúc cảm”, Daniel thực sự nghĩ đến việc đưa nó vào trường học. Tác giả tin rằng trẻ em nên được học ngay từ đầu cách quản lý bản thân, cách nhận biết cảm xúc của chính mình, cách lắng nghe người khác, cách cư xử đúng mực… Ông là một người ủng hộ mạnh mẽ của việc giáo dục kỹ năng cảm xúc – xã hội (Social Emotional Learning).
Và đây cũng là phần nội dung tôi thích nhất trong cuốn sách này. Hẳn ai trong chúng ta cũng từng trải qua những tiết học buồn chán tưởng chừng như kéo dài vô tận khi còn ngồi trên ghế nhà trường. Daniel nhận định việc nghiên cứu trạng thái dòng chảy tư duy cảm xúc trong học tập là cách giáo dục nhân văn, thích hợp và chắc chắn hiệu quả hơn để biên cảm xúc trở thành công cụ phục vụ cho giáo dục.
Tôi luôn tin rằng xã hội càng có nhiều trí tuệ xúc, thế giới càng tốt đẹp hơn. Cha mẹ nuôi dạy con cái nhân ái hơn. Chúng ta có nhiều sự cảm thông trong giao tiếp hằng ngày. Chúng ta quan tâm đến môi trường hơn. Đó là lý do tác giả luôn cố gắng lan tỏa trí tuệ xúc cảm, dù ông không phải người tạo ra thuật ngữ này mà chỉ khiến nó trở nên phổ biến hơn.
- Trạm Đọc
