Tôi cảm thấy mình không thể bị ngăn cản, như thể được kết nối với một điều gì đó lớn lao hơn bản thân - một yếu tố huyền bí của “trò chơi” mà tôi đã chọn để yêu, và đôi khi dường như chính nó cũng yêu lại tôi.
Một phần của cảm giác đó đến từ sự làm chủ bản thân. Tôi đã phải rèn luyện kỷ luật để trở thành một cầu thủ giỏi hơn, vượt qua những kỳ vọng hạn hẹp của huấn luyện viên, và vượt lên chính giới hạn của mình. Sự kỷ luật ấy trở thành phần thưởng, tạo nên một niềm tự tin thầm lặng lan tỏa vượt khỏi sân cỏ. Tôi nhận ra rằng giọng nói trong đầu thì thầm “Mình không làm được” thường chỉ là lời mở đầu của một cuộc thương lượng, chứ không phải là phán quyết cuối cùng.
Một phần khác đến từ tình đồng đội, từ tình anh em được tôi luyện qua vô số buổi tập trước bình minh, những lần cơ bắp đau nhức và những đêm nghỉ hiếm hoi giữa mùa giải. Cùng nhau, chúng tôi xây dựng nên một tập thể gắn kết - lớn hơn tổng hợp của từng cá nhân - xung quanh trò chơi đã định hình cuộc đời tôi từ thuở nhỏ. Điều tôi chưa hiểu khi đó là: cảm giác sáng rõ hoàn hảo ấy sẽ biến mất, và việc học cách sống mà không có nó sẽ trở thành hành trình cả đời của tôi.
Sáu tháng sau. Tôi ngồi trên ghế sô-pha phòng khách.
“Đứng dậy đi,” tôi tự nói.
“Đứng dậy và đi tập đi.”
Không nhúc nhích.
“Đứng dậy, đi bộ 10 mét sang bên kia đường mà tập.”
Vẫn chẳng có gì.
Người từng chạy hàng giờ, tập luyện không ngừng, chơi bóng một cách sôi nổi, giờ đây không thể gượng dậy đi bộ 10 mét để nâng tạ 20 phút. Tôi vừa tốt nghiệp đại học, và cùng với đó là sự kết thúc đột ngột của sự nghiệp bóng đá, môn thể thao tôi đã chơi từ khi biết đi, theo bước chân cha mình - một cầu thủ chuyên nghiệp.
Suốt hai thập kỷ, bóng đá mang lại cho tôi khuôn khổ và mục tiêu sống. Công thức rất rõ ràng: đến sân tập, chăm chỉ hơn người bên cạnh, ăn uống lành mạnh, ngủ đủ, học bài, lặp lại. Thành công có thước đo. Có hướng dẫn để thành công. Đầu vào đơn giản, kết quả dễ đoán.
Khi mất đi sự sáng rõ ấy, tôi bị đánh gục, còn mạnh hơn bất kỳ chấn thương thể chất nào từng trải qua. Giàn giáo của cuộc đời tôi sụp đổ, thay vào đó là một mạng lưới chằng chịt của vô vàn ưu tiên không có thứ tự rõ ràng, không có huấn luyện viên nào bảo đâu là điều quan trọng nhất, không có cách nào để “ghi điểm”. Tôi thấy mình mất phương hướng. Trống rỗng. Lạc lối.
Trải nghiệm này không phải là điều riêng tôi hay riêng thể thao. Ai trong chúng ta rồi cũng sẽ trải qua, khi những nguyên tắc tổ chức cuộc sống bị mất đi. Người giám đốc nghỉ hưu mất đi hệ thống thứ bậc rõ ràng và thước đo thành công quen thuộc. Người cha, người mẹ khi con cái rời nhà mất đi khuôn khổ từng định hình mỗi ngày của họ. Sinh viên khi tốt nghiệp mất đi giáo trình từng chỉ rõ phải làm gì và khi nào.
Khi điều từng mang lại ý nghĩa cho cuộc đời biến mất, ta phải làm sao để xây dựng lại cảm giác có ý nghĩa ấy?
Có tất cả, nhưng chẳng cảm thấy gì
Dù khi ấy tôi không hề biết, nhưng chính cuộc khủng hoảng năm đó đã dẫn tôi đến một hành trình cả đời — tìm hiểu hành vi con người. Nó đưa tôi đến với tấm bằng tiến sĩ. Đưa tôi đến công việc hiện tại trong lĩnh vực phát triển lãnh đạo tại InspireCorps. Đưa tôi đến niềm say mê, nỗi ám ảnh, và thôi thúc phải viết về điều này trong bản tin của mình.
Hành trình đó cũng đưa tôi đến với Arthur Brooks - giáo sư Harvard, nhà khoa học hành vi, và tác giả nhiều sách bán chạy của The New York Times, trong đó có “From Strength to Strength”. Trước đây, ông từng là chủ tịch Viện Doanh nghiệp Mỹ (American Enterprise Institute) và đã dành hàng thập kỷ để nghiên cứu điều gì khiến con người thực sự hạnh phúc. Và ông nhận thấy một mô thức đáng lo: chúng ta đã đánh mất mối liên kết với “ý nghĩa”, và chính điều đó khiến ta bất hạnh.
Dù sống trong sự tiện nghi và an toàn vật chất chưa từng có, nhiều người vẫn đang trải qua một khoảng trống sâu sắc trong đời sống tinh thần.
“Đây là một cuộc khủng hoảng của những người có tất cả, nhưng chẳng cảm thấy gì,” - Brooks nói với tôi.
Hiện tại, ông đang miệt mài viết về chính chủ đề này - cuốn sách mà ông mô tả là “một mớ hỗn độn hoàn toàn vào lúc này”, nhưng cũng là tác phẩm thử thách nhất trong sự nghiệp của mình.
Sự hỗn độn đó thật dễ hiểu. Bản thân tôi cũng từng vật lộn để hiểu cảm giác “mất hoàn toàn ý nghĩa” là như thế nào. Còn Brooks thì đang đấu tranh với cùng một câu hỏi — nhưng ở quy mô lớn hơn nhiều, với mục tiêu lý giải vì sao ý nghĩa lại trở thành mảnh ghép bị mất trong công thức hạnh phúc hiện đại, và làm sao để tìm lại nó mà không phải dựa vào những khẩu hiệu sáo rỗng kiểu self-help.
Một “điểm ảnh nhấp nháy”
Trong nghiên cứu của mình, Brooks phát hiện mức độ hạnh phúc đang suy giảm ở một nhóm người cụ thể: những người thành đạt.
Khi chia hạnh phúc thành ba yếu tố: niềm vui (enjoyment), sự hài lòng (satisfaction), và ý nghĩa (meaning), ông nhận thấy điều bất thường: niềm vui và sự hài lòng ổn định, nhưng ý nghĩa thì đang sụp đổ, đặc biệt là trong nhóm những người luôn phấn đấu và đạt thành tích cao.
Dựa trên công trình của các nhà tâm lý học như Frank Martela và Mike Steger, Brooks chia “ý nghĩa” thành ba khía cạnh:
Nhìn lại quãng thời gian chơi bóng qua lăng kính này, tôi nhận ra những gì mình từng có và những gì mình đã mất.
Sáu tháng sau khi tốt nghiệp, cả ba điều đó đều biến mất.
Phức tạp và rối rắm
Đây là nơi tôi mắc sai lầm lớn nhất - sai lầm đã giữ tôi mắc kẹt trên chiếc ghế sô-pha suốt nhiều tháng. Tôi cố giải quyết khủng hoảng ý nghĩa của mình như thể đang lắp ráp một cỗ máy. Tôi nghĩ rằng, nếu chỉ cần tìm được công việc hoàn hảo, thói quen hoàn hảo, người yêu hoàn hảo, căn hộ hoàn hảo, nếu tôi sắp xếp được mọi mảnh ghép đúng vị trí thì ý nghĩa sẽ tự động xuất hiện.
Cách tiếp cận đó có thể đúng với vấn đề rối rắm (complicated problems). Những vấn đề rối rắm có lời giải: chỉ cần đủ năng lực tư duy, đủ nghiên cứu, đủ tối ưu hóa là giải quyết được. Xây dựng một ứng dụng, lên kế hoạch du lịch, hay tập luyện bóng đá - đều là rối rắm nhưng có thể giải được.
Nhưng “ý nghĩa” thì không như vậy. “Ý nghĩa là ví dụ điển hình cho một vấn đề phức tạp (complex problem),” Brooks giải thích. “Ta chỉ có thể hiểu và sống cùng nó, chứ không thể giải quyết nó.”
Tôi từng cố nhìn thấu “ý nghĩa” như thể đang soi qua nhiều ống kính vạn hoa cùng lúc - quay cuồng tìm kiếm cho đến khi hy vọng một hình mẫu hoàn hảo hiện ra. Nhưng ý nghĩa không phải cỗ máy để xây dựng cho đúng, mà là một thực hành để sống cùng.
Nhận ra điều đó đã thay đổi hoàn toàn cách tôi tiếp cận hành trình tìm kiếm ý nghĩa. Thay vì đi tìm công thức hoàn hảo, ta cần học cách sống cùng sự không chắc chắn. Thay vì cố loại bỏ sự phức tạp, ta cần rèn luyện khả năng quản lý nó. Cuộc vật lộn này không bao giờ kết thúc nhưng dần dần, nó có thể trở thành một mối cộng tác, chứ không phải một cuộc chiến.
Cách sống chung với điều “không thể giải”
Brooks đưa ra một khung thực hành đơn giản để “quản lý ý nghĩa”:
Bước 1: Dừng vòng xoáy cảm xúc
“Nếu bạn không thể quản lý cảm xúc của mình, bạn sẽ chẳng thể phát triển,” Brooks nói. “Bạn không thể quản lý điều gì khác nếu chưa thể quản lý chính mình.”
Đây là nền móng của mọi thứ khác. Khi tôi bị mắc kẹt trên ghế sô-pha, tôi hoàn toàn chìm trong phản ứng cảm xúc của chính mình: hoảng loạn, tự trách, và tin rằng bản thân đã hỏng rồi. Chính những cảm xúc ấy khiến tôi không thể suy nghĩ tỉnh táo về điều đang thực sự xảy ra.
Brooks dạy tôi rằng: giọng nói trong đầu liên tục gào lên “Mình hỏng rồi, mình sẽ chẳng bao giờ tìm ra được” chỉ là hệ limbic của não đang cảnh báo nguy hiểm. Nguy hiểm ấy là thật: mất ý nghĩa, mất bản sắc nhưng giải pháp không phải là “sửa” chính mình, mà là chuyển trải nghiệm đó từ phần não bản năng sang phần não lý trí (vỏ não trước trán), nơi ta có thể quan sát thay vì chỉ phản ứng.
Ông gợi ý những kỹ thuật siêu nhận thức (metacognitive) rất đơn giản: Khi cảm xúc dâng trào, hãy viết chúng ra. Việc viết nhật ký giúp bạn đưa dòng cảm xúc ra khỏi vòng xoáy nội tâm, “nhốt” chúng lên trang giấy để có thời gian quan sát mình trước khi phản ứng.
Giờ đây, mỗi khi thấy lạc lõng, tôi viết ba trang dòng suy nghĩ tuôn chảy (stream-of-consciousness) để chuyển mớ hỗn loạn từ hệ limbic sang lý trí. Mục tiêu không phải là “nghĩ” để thoát khỏi sự phức tạp, mà là dọn đường để bạn có thể đối diện với nó một cách khéo léo hơn. “Hãy sống, đừng chỉ phân tích,” Brooks nhắc.
Bước 2: Thay đổi câu hỏi
Chỉ khi bạn có thể quản lý phản ứng cảm xúc của mình, bạn mới thực hiện được bước chuyển quan trọng mà Brooks khuyên: Đừng hỏi “Làm sao để tôi tìm thấy mục đích sống?” Hãy hỏi “Làm sao để tôi sống tốt hơn với việc phải liên tục vật lộn với ý nghĩa khi nó luôn chực chờ trượt khỏi tay tôi?”
Bởi vì ý nghĩa sẽ luôn trượt khỏi tay ta một cách từ từ, âm thầm, rồi đột ngột. Công việc từng khiến bạn hứng khởi sẽ trở nên tẻ nhạt. Mối quan hệ từng khiến bạn cảm thấy trọn vẹn sẽ gặp thử thách. Danh tính từng định nghĩa bạn sẽ thay đổi hoặc biến mất.
Đó không phải thất bại, đó là điều tự nhiên của kiếp người. Chúng ta phải mất cảm giác có ý nghĩa theo chu kỳ, vì ý nghĩa không bao giờ là điều ta “giải quyết xong” một lần và mãi mãi. Ta chỉ học cách nhận ra nhanh hơn khi mình đang mất nó, và thực hành giỏi hơn trong việc tìm lại nó.
Bước 3: Làm bạn với nỗi đau
Nghe có vẻ nghịch lý, nhưng Brooks cho rằng chúng ta cần thay đổi cách nhìn về khó khăn.
“Tôi nói với sinh viên của mình: sáng mai khi thức dậy, hãy nói ‘Tôi biết ơn vì tất cả những điều tốt đẹp sẽ xảy ra hôm nay và tôi cũng biết ơn cả những điều khiến tôi bực bội. Nào, cứ để chúng đến.’”
Brooks chỉ ra rằng chẳng ai nghĩ việc đến phòng gym dễ chịu cả, vậy mà chúng ta lại mong cuộc sống lúc nào cũng dễ chịu. “Nếu bạn luôn cảm thấy thoải mái khi tập gym, thì cơ bắp sẽ chẳng bao giờ phát triển.”
Nguyên tắc ấy cũng đúng với “ý nghĩa”. Niềm bất hạnh nằm trong chính hạnh phúc. Sự sẵn sàng đối mặt với khó khăn dù là thử thách thể chất từ hai buổi tập mỗi ngày, hay thử thách tinh thần khi mất đi bản sắc, chính là thứ rèn luyện năng lực cảm nhận ý nghĩa sâu sắc hơn, và giúp ta nhận ra điều gì mình thực sự trân trọng.
Khi tôi hỏi Brooks về lời khuyên thực tế nhất, ông không ngần ngại: “Hãy tham dự một khóa tĩnh tâm trong im lặng, mang theo ba câu hỏi ‘vì sao’:
“Hãy đến một nơi thật yên tĩnh, chỉ có mình bạn, không điện thoại, không thiết bị, có thể mang theo sổ và bút, rồi ngồi với những câu hỏi đó trong khoảng 48 giờ.”
Nghe thì đơn giản đến mức phi lý, nhưng Brooks giải thích bằng khoa học thần kinh: Những câu hỏi về “ý nghĩa” sống ở bán cầu não phải - nơi xử lý các vấn đề phức tạp và cho phép tâm trí lang thang sáng tạo. Trong khi đó, thế giới ngày nay lại quá “não trái”: đầy thiết bị, dữ liệu, tối ưu hóa - luôn muốn giải quyết thay vì thấu hiểu.
Vì vậy, phương pháp của Brooks có vẻ ngược đời đối với bộ não hiện đại ám ảnh với hiệu suất.
Ba câu hỏi ấy không nhằm tìm ra câu trả lời cuối cùng, mà là bạn đồng hành trên hành trình, để ta quay lại với chúng và sống cùng chúng chứ không phải đóng băng chúng trong một “khuôn mẫu cố định”.
Tại sao “không bao giờ tìm ra mục đích sống” lại là tin tốt
Đầu năm nay, tôi lại thấy mình rơi vào trạng thái quen thuộc. Llần này không phải trên ghế sô-pha, mà là trước màn hình máy tính, tê liệt bởi câu hỏi: Liệu công việc của mình có thật sự ý nghĩa không?
Bản tin tôi đang dốc hàng giờ để viết, các chương trình phát triển lãnh đạo tôi thiết kế, những buổi trò chuyện với khách hàng đang vật lộn với khủng hoảng ý nghĩa của chính họ… - liệu có tạo ra giá trị thật không?
Mười năm trước, cảm giác ấy hẳn đã khiến tôi rơi vào vòng xoáy hoảng loạn và tự trách. Giờ thì tôi nhận ra: đó chỉ là lời mời định kỳ để tôi một lần nữa vật lộn với câu hỏi về ý nghĩa.
Thay vì cố giải quyết bằng lý trí, tôi làm theo lời Brooks: mang theo một cuốn sổ đến quán cà phê yên tĩnh, để điện thoại trong xe, và ngồi với giấy bút trong 90 phút.
Và tôi viết:
Tấm bằng tiến sĩ tôi đạt được, sự nghiệp phát triển lãnh đạo tôi gây dựng, bản tin tôi đang viết về hành vi con người - tất cả những điều đó không xuất phát từ việc tôi “giải được” khủng hoảng ý nghĩa như một phương trình. Chúng đến từ việc tôi học cách nhảy múa cùng sự bất định - tìm ra mạch lạc trong phức tạp, xây mục đích từ những mảnh ghép hiện có, và khám phá ý nghĩa trong việc phục vụ những người đang vật lộn với câu hỏi giống mình.
Brooks dạy tôi rằng: “Ý nghĩa không phải là một điểm đến, mà là một cách để bước đi.”
Cuộc vật lộn này không bao giờ dễ hơn, nhưng ta có thể tìm thấy niềm vui trong khó khăn. Ta có thể chuyển từ chống lại sang hợp tác với nỗi giằng co, để mỗi cuộc khủng hoảng ý nghĩa trở thành một bài học mới về chính mình và điều ta coi trọng. Quan trọng hơn, ta có thể rút ngắn quãng thời gian từ tê liệt hiện sinh sang hành động có mục đích.
Với tôi - chàng cầu thủ trẻ năm nào tin rằng “ý nghĩa” phải là thứ bền vững, ổn định, và định hình cuộc đời một cách hợp lý - thì điều này từng nghe thật tệ. Nhưng giờ, tôi thấy nó thật giải phóng. Bởi vì điều đó có nghĩa là ta không bao giờ thực sự mắc kẹt. Mỗi kết thúc đều chứa hạt giống cho một khởi đầu mới.
Lần tới khi bạn thấy mình nghi ngờ tất cả (và chắc chắn sẽ có lúc như thế), bạn không cần hoảng loạn. Chỉ cần mang theo một cuốn sổ, tìm nơi yên tĩnh, và tự hỏi ba câu hỏi quan trọng nhất.
Bởi giọng nói trong đầu thì thầm “Tôi không thể” thật ra chỉ là lời mở đầu của cuộc thương lượng, chứ không phải phán quyết cuối cùng.
Có một nghịch lý kỳ lạ trong hành trình đi tìm ý nghĩa: Càng cố đuổi theo nó, nó càng lẩn tránh. Nhưng khi ta học cách vật lộn cùng câu hỏi thay vì đòi câu trả lời, ý nghĩa ngừng chạy trốn và bắt đầu nhảy múa.
Giống như cái chạm hoàn hảo tôi từng cảm nhận trên sân bóng - bạn không thể ép buộc phép màu xuất hiện. Bạn chỉ có thể tạo điều kiện để nó ghé thăm.
Rốt cuộc, những vấn đề phức tạp không thích kẻ săn đuổi, chúng thích có bạn đồng hành.
- Theo Danny Kenny (Big Think)