Và thế là hàng loạt thắc mắc kéo đến:

• Liệu trải nghiệm của tôi có giống trải nghiệm của bạn không?
• Tâm thức của con người khác gì so với bạch tuộc, hay… một con hải quỳ?
• Tâm thức chỉ tồn tại ở sinh vật sống, hay một ngày nào đó máy móc cũng có thể “biết mình đang tồn tại”?
• Nếu tâm trí chỉ là kết quả của những tín hiệu thần kinh, thì tại sao ta lại cảm thấy có “tôi” bên trong?

Càng tìm hiểu, mọi chuyện càng thêm bí ẩn. Thậm chí, từ “tâm thức” với nghĩa hiện nay cũng mới xuất hiện vài trăm năm trở lại đây, khi những triết gia như René Descartes, John Locke hay Gottfried Leibniz bắt đầu bàn luận sâu về nó. Một số học giả còn cho rằng người tiền sử có thể chưa từng “cảm nhận bản thân” như cách chúng ta đang làm bây giờ.

Tất nhiên, chính sự khó hiểu này lại khiến tâm thức trở thành đề tài bất tận cho các triết gia, nhà khoa học và tác giả. Để giúp bạn có điểm bắt đầu, dưới đây là 5 cuốn sách đáng đọc nhất về tâm thức của con người.

Ra mắt năm 1996, cuốn sách này đã nhanh chóng trở thành tác phẩm kinh điển trong nghiên cứu về tâm thức. Tác giả David Chalmers đưa ra một quan điểm táo bạo: tâm thức không thể giải thích gọn gàng bằng vật chất. Theo ông, tâm thức là một phần nền tảng của vũ trụ, giống như không gian hay thời gian vậy.

Chalmers cũng nổi tiếng với khái niệm “vấn đề dễ” và “vấn đề khó” của tâm thức.

• “Vấn đề dễ”: giải thích cách não và cơ thể xử lý thông tin, giúp ta nhận biết và hành động.
• “Vấn đề khó”: vì sao những hoạt động đó lại đi kèm với trải nghiệm chủ quan - cái cảm giác “có tôi” bên trong?

Theo Daniel Toker, nhà thần kinh học tại UCLA, đây là cuốn sách bất cứ ai quan tâm đến tâm thức đều nên đọc. Ông nói: “Chalmers là một trong những người đầu tiên gợi ý rằng lý thuyết thông tin có thể giúp chúng ta tiếp cận tâm thức một cách khoa học và triết học.”

Khác với Chalmers, Daniel Dennett đưa ra một hướng tiếp cận hoàn toàn khác trong cuốn sách xuất bản năm 1991 này. Ông đề xuất mô hình “nhiều bản thảo” (multiple drafts model), cho rằng tâm thức thực chất chỉ là toàn bộ quá trình xử lý thông tin đang diễn ra liên tục trong não.

Tên gọi “nhiều bản thảo” xuất phát từ ví dụ của Dennett: hãy tưởng tượng tâm thức giống như một bài nghiên cứu đang được viết và chỉnh sửa cùng lúc bởi nhiều người. Nói cách khác, tâm thức không phải là một kết quả duy nhất, gọn gàng, mà là một tiến trình phi tuyến tính, phân tán, được tạo thành từ “những cơ chế bán độc lập” trong não.

Một trong những quan điểm gây tranh cãi nhất của Dennett là: khái niệm qualia (trải nghiệm chủ quan) vốn dĩ đã sai ngay từ đầu và… chẳng có vai trò gì trong cuộc tranh luận. Vì vậy, theo ông, cái gọi là “vấn đề khó của tâm thức” thực ra… chẳng phải vấn đề gì cả.

Earl K. Miller - nhà thần kinh học nhận thức, giáo sư tại Học viện Công nghệ Massachusetts (MIT) - khuyên nên đọc Dennett bởi tính phản biện mạnh mẽ và độc đáo trong các lập luận của ông. Miller nói: “Điều quan trọng nhất về tâm thức chính là nguyên tắc mà não tạo ra nó, chứ không phải việc bạn cảm thấy thế nào về nó.”

Trong cuốn sách xuất bản năm 1991 này, bộ ba tác giả dựa vào nhiều lĩnh vực khác nhau để minh họa và củng cố quan điểm của mình: từ trí tuệ nhân tạo, sinh học, thần kinh học, phân tâm học, hiện tượng học, cho đến… cả Phật giáo.

Họ cũng giới thiệu một khái niệm mới cho khoa học nhận thức: “enaction” - ý tưởng rằng một sinh vật không chỉ thụ động tiếp nhận thế giới, mà tự tạo ra trải nghiệm của mình thông qua cảm nhận và sự tương tác với môi trường.

Christopher Timmermann, nghiên cứu sau tiến sĩ tại Trung tâm Nghiên cứu Thần kinh học Thần Dược (Psychedelic Research) thuộc Imperial College London, đánh giá đây là cuốn sách mang tính bước ngoặt:

“Nó là một cột mốc. Dù trong thời gian Varela còn sống, tầm ảnh hưởng của tầm nhìn này chưa được nhìn nhận hết, nhưng đến nay nó lại càng trở nên có ý nghĩa. Cách tiếp cận ‘enactive’ hiện nay đã góp phần quan trọng vào việc lý giải cách sinh vật sống tạo dựng ý nghĩa, đồng thời mở ra những hướng nghiên cứu mới, từ thiền định cho đến các thí nghiệm với chất hướng thần, như những công cụ nghiêm túc để tìm hiểu về ý thức.”

Trong chuyên khảo xuất bản năm 2021, Chris Letheby - giảng viên triết học tại Đại học Tây Úc - đào sâu vào triết học của các chất hướng thần (psychedelics), đặc biệt là việc sử dụng chúng trong trị liệu tâm thần.

Ông xem xét các bằng chứng cho thấy những chất này có thể mang lại lợi ích tâm lý lâu dài (khi được dùng trong môi trường an toàn và có kiểm soát). Đồng thời, Letheby cũng phân tích dưới góc độ triết học những trải nghiệm mang tính “huyền bí” thường gắn liền với chúng.

Matthew W. Johnson - nhà nghiên cứu về chất hướng thần, phó giáo sư tâm thần học tại Đại học Johns Hopkins - khuyên đọc cuốn sách này vì:

“Letheby đã làm rất xuất sắc trong việc phản biện giả định rằng những ‘khai sáng’ đạt được từ trải nghiệm với chất hướng thần phản ánh chân lý nền tảng về bản thể luận, bao gồm cả những khái niệm về tâm thức.”

Peter Godfrey-Smith, triết gia tại Đại học Sydney, đã viết nhiều cuốn sách nghiên cứu về ý thức ở động vật. Anil Seth - nhà thần kinh học kiêm tác giả - đều yêu thích chúng, nhưng trong số đó, ông đặc biệt khuyến nghị cuốn Living on Earth (2024).

Trong tác phẩm này, Godfrey-Smith khám phá bản chất của tâm trí có ý thức và cách những tâm trí đó chủ động định hình môi trường, trở thành yếu tố tham gia tích cực vào quá trình tiến hóa chứ không chỉ là những kẻ thụ hưởng thụ động của tự nhiên.

Seth nhận xét: “Đây là một cuộc khám phá rộng lớn, cẩn trọng và đầy dũng cảm về thế giới tự nhiên — nơi tràn ngập sự sống, trí tuệ và có lẽ cả ý thức nữa. Bức tranh mà Godfrey-Smith vẽ nên vừa khẳng định sự gắn kết liên tục của chúng ta với tự nhiên, vừa nhấn mạnh tính cấp thiết của những lựa chọn mà loài người đang phải đối mặt.”

- Trạm Đọc

- Tham khảo: Big Think