Là cây bút xuất sắc về giai cấp và tình yêu, tác giả của “Kiêu hãnh và Định kiến” không hề viết nhiều. Thế nhưng, hơn hai thế kỷ sau khi qua đời, tác phẩm của bà vẫn giữ nguyên tính thời sự đáng kinh ngạc.
Tác phẩm của bà – những vở hài kịch tinh tế về phép tắc ứng xử và đạo đức trong tầng lớp địa chủ nước Anh thế kỷ 18 và 19 – vừa là bức chân dung sắc nét của một thời đại, vừa mang sức hấp dẫn vượt thời gian.
Những chủ đề Austen thường xoay quanh – tình yêu, giai cấp, đạo đức và tiền bạc – thoạt nhìn có vẻ nhẹ nhàng, thậm chí là phù phiếm. Nhưng ẩn sau đó là những chân lý phổ quát, không chỉ dừng lại ở câu mở đầu đầy mỉa mai nổi tiếng của “Kiêu hãnh và Định kiến” về đàn ông độc thân, tài sản và hôn nhân.
Với trí tuệ sắc bén và cốt truyện cuốn hút, các tác phẩm của Austen đả kích thói kiêu căng, đạo đức giả và phân biệt giai cấp; phơi bày sự thật cay đắng về vị thế mong manh của phụ nữ dưới thời Regency và nguồn gốc của tài sản giới thượng lưu; đồng thời thể hiện kỹ thuật viết hiện đại một cách ấn tượng.
Bằng cách sử dụng phong cách gián tiếp tự do (free indirect style), Austen cho phép người dẫn chuyện “nhập vai” vào dòng suy nghĩ của các nhân vật khác nhau, phản ánh những thói quen tư duy và lời nói đặc trưng của họ – vừa duy trì được sự khách quan của ngôi thứ ba, vừa lồng ghép được thiên kiến của góc nhìn ngôi thứ nhất. Dù Austen không phải là người đầu tiên sử dụng phong cách này, bà chính là người đã nâng tầm và phổ biến nó.
Một cuộc đời bình thường nhưng phi thường
Cuộc đời của Jane Austen có lẽ đặc biệt nhất ở chỗ… không có gì đặc biệt. (Chúng ta biết về bà ít hơn mức đáng ra phải biết, vì nhiều lá thư đã bị tiêu hủy sau khi bà mất – một phần bởi chị gái bà, Cassandra, phần khác nhiều năm sau do cháu gái Fanny.)
Nhưng chúng ta biết bà sinh năm 1775 tại Steventon, Hampshire, là người con thứ bảy trong số tám anh chị em của Rev. George và Cassandra Austen. Bà chủ yếu được giáo dục tại nhà, với nguồn học liệu dồi dào từ thư viện cá nhân phong phú của cha mình.
Năm 1805, sau khi gia đình chuyển đến Bath – Jane không thích nơi này, cha bà qua đời, để lại Jane, mẹ và chị gái sống phụ thuộc tài chính vào họ hàng. Năm 1809, ba người chuyển đến sống tại một căn nhà nhỏ ở Chawton, Hampshire – nơi Jane viết lách trên một chiếc bàn nhỏ đặt trong phòng ăn (bạn vẫn có thể nhìn thấy chiếc bàn này tại ngôi nhà nay đã trở thành bảo tàng).
Bốn cuốn tiểu thuyết đầu tiên – “Lý trí và Cảm xúc” (1811), “Kiêu hãnh và Định kiến” (1813), “Trang viên Mansfield” (1814), và “Emma” (1815) – đều được xuất bản nhanh chóng trong những năm cuối đời Jane, và không hề ghi tên tác giả. (Chỉ có dòng chữ “Một Quý Cô.”)
Bà mất năm 1817, khi mới 41 tuổi. Hai tiểu thuyết cuối cùng, “Thuyết phục” và “Tu viện Northanger”, được xuất bản sau khi bà qua đời. Bà cũng để lại một tiểu thuyết dạng thư từ – “Lady Susan” – và hai bản thảo chưa hoàn thành: “Sanditon” và “The Watsons.”
Đọc Jane Austen như thế nào?
Mỗi độc giả đều mang theo cảm quan riêng khi tiếp cận Austen. Bạn có thể đọc bà để thưởng thức những mối tình được dàn dựng khéo léo, để cười khúc khích với chất hài hước sắc sảo, để nghiền ngẫm cách phụ nữ tìm kiếm hôn nhân trong hệ thống tài chính đầy bất công, hoặc để cảm nhận sống động một tầng lớp xã hội trong lịch sử nước Anh.
Với tôi, không ai sánh bằng Austen trong việc dùng quan sát châm biếm để làm nhẹ đi nỗi phiền muộn của những tình huống khó chịu.
Và tôi thường tự hỏi: Nếu là Jane, bà sẽ mô tả chuyện này thế nào?
Dù kết thúc hạnh phúc trong truyện của Austen thường là hôn nhân, bản thân bà lại chưa từng kết hôn. Có một số bằng chứng cho thấy bà thực sự thích cuộc sống độc thân, dù từng có ít nhất một mối quan hệ nghiêm túc với một người tên là Tom Lefroy, và từng nhận lời cầu hôn của Harris Bigg-Wither – nhưng bà đã hủy hôn ngay ngày hôm sau.
Trong một bức thư năm 1814 gửi cháu gái đang tìm lời khuyên tình cảm, Jane viết:
“Đừng nghĩ đến việc nhận lời nếu cháu thật sự không thích người đó. Làm gì cũng được – chịu đựng điều gì cũng được – còn hơn là kết hôn mà không có tình cảm.”
Tôi nên đọc cuốn nào trước?
Ha! Chúc may mắn nếu bạn đang tìm một câu trả lời chắc chắn cho câu hỏi không thể giải đáp này. Mỗi cuốn trong sáu tiểu thuyết đều có những người hâm mộ riêng, vì thế hãy thử tiếp cận từ một hướng khác.
Chắc chắn, “liều thuốc gây nghiện” đầu tiên cho người đọc Austen chính là “Kiêu hãnh và Định kiến” – tiểu thuyết được yêu thích nhất, với bức chân dung khó quên về gia đình Bennet: năm cô con gái chưa chồng, bà mẹ thích trèo cao, ông bố tốt bụng nhưng thiếu chủ động – và một cốt truyện ngọt ngào như bánh kem.
Cốt lõi câu chuyện là liệu những cô gái ấy – ít nhất là hai chị đầu – có thể tìm được chồng hay không.
Tâm điểm, tất nhiên, là mối quan hệ chông gai giữa Elizabeth Bennet (Lizzie) thông minh, sống động và Fitzwilliam Darcy lạnh lùng, kiêu ngạo.
Rào cản giữa họ bao gồm: gia đình lố bịch của cô, tính cách cao ngạo của anh, và sự chênh lệch tài sản khổng lồ (cô nghèo, anh giàu).
Cuốn sách được xuất bản khi Jane còn sống, mang lại cho bà khoản nhuận bút đầu tiên là 110 bảng Anh, nhận được những lời phê bình tích cực – nhà soạn kịch Richard Brinsley Sheridan được cho là từng nói đây là một trong những tác phẩm thông minh nhất ông từng đọc – và mang lại niềm vui thực sự cho chính Austen, dù khi đó chỉ có những người thân cận mới biết bà chính là “mẹ đẻ” của Lizzie.
“Em phải thú thật là em thấy cô ấy là một sinh vật dễ mến nhất từng xuất hiện trên mặt giấy in,” Jane viết cho chị gái.
Tôi mê những câu chuyện về chị em gái
Elinor Dashwood – hiện thân của lý trí và phép tắc; Marianne Dashwood – hoàn toàn cảm xúc và chân thành không rào cản. Hai chị em này là nhân vật chính trong “Lý trí và Tình cảm” (Sense and Sensibility), một câu chuyện về hai cách tiếp cận tình yêu và cuộc sống hoàn toàn trái ngược.
Câu chuyện bắt đầu bằng cái chết của cha hai chị em Dashwood và việc họ bị đuổi khỏi ngôi nhà bởi người anh cùng cha khác mẹ và người vợ thực dụng của anh ta (Austen rất xuất sắc trong việc khắc họa tác động tàn nhẫn của chế độ trưởng nam đối với phụ nữ).
Cùng với mẹ và em gái út, hai chị em chuyển đến một ngôi nhà nhỏ ở vùng quê – phản ánh hoàn cảnh khốn khó bất ngờ của họ. Tại đây, cả hai đều rơi vào những mối quan hệ rắc rối với những người đàn ông họ quen biết: Elinor phải lòng Edward Ferrers, người anh rể hiền lành và chu đáo, còn Marianne lại say đắm Mr. Willoughby, một “người hùng kiểu Byron” – lãng mạn, quyến rũ nhưng cuối cùng lại là kẻ sở khanh.
Không rõ đến cuối cùng Austen thực sự nghiêng về góc nhìn của ai. Lúc đầu, ta dễ nghĩ bà ủng hộ cách tiếp cận của Elinor thận trọng, chừng mực và dè dặt hơn là chủ nghĩa lãng mạn cực đoan của Marianne. Nhưng một số nhà phê bình lại không nghĩ vậy.
Như nhà tiểu sử học Claire Tomalin viết trong cuốn “Jane Austen: A Life” (1997):
“Một trong những điều làm cho cuốn sách này hấp dẫn đến mức mãnh liệt là việc Austen khởi đầu như thể bà thiên về một hệ giá trị nhất định, nhưng càng về sau, sự chắc chắn đó càng mờ dần.”
Tôi muốn một tiểu thuyết có góc nhìn thực tế hơn về tình yêu
Sự chân thực nhẹ nhàng trong “Thuyết phục” (Persuasion, 1817) – một cuốn sách về cơ hội thứ hai, dòng chảy thời gian và tình yêu bền bỉ khiến nó trở thành tác phẩm yêu thích nhất của nhiều độc giả Jane Austen. Đây cũng là cuốn duy nhất có nữ chính không còn ở độ tuổi “hoa niên”.
Tất nhiên, Anne Elliot, người phụ nữ “già nua” ở trung tâm câu chuyện, mới chỉ 27 tuổi. Nhưng thôi kệ! Thời ấy quan niệm khác bây giờ mà.
Khi truyện bắt đầu, Anne vẫn độc thân đang sống cuộc đời lặng lẽ đầy bổn phận, phục vụ những người thân như ông bố kiêu ngạo và nông cạn, cùng người chị vô dụng. Nhưng trong lòng, cô vẫn canh cánh nỗi tiếc nuối vì đã từ chối tình yêu lớn nhất của đời mình – Frederick Wentworth – tám năm trước.
Trong những năm xa cách, Wentworth đã trở thành một đại úy hải quân thành công. Khi anh quay lại quê nhà – vẫn đẹp trai, nay đã giàu có, nhưng mang đầy cay đắng vì mối tình dang dở – tim Anne như tan vỡ thêm lần nữa.
“Cô ấy đã đối xử tệ với anh, bỏ rơi và làm anh thất vọng,” anh nghĩ. “Ảnh hưởng của cô ấy đối với anh đã biến mất mãi mãi.”
Hành trình trở lại tình yêu giữa họ đầy những bước ngoặt bất ngờ: từ những mối tán tỉnh (của anh), đến các ứng viên khác (của cô), cho đến một tai nạn ly kỳ bên bờ biển. Cuối cùng, gia đình Anne cũng nhận được bài học xứng đáng. Và lời tỏ tình của đại úy Wentworth: “Em đã đâm xuyên tâm hồn anh... Anh nửa đau đớn, nửa hy vọng” – là một trong những đoạn lãng mạn nhất mà Austen từng viết.
Một đoạn hội thoại ngắn nhưng sâu sắc gần cuối “Thuyết phục” hé mở phần nào quan điểm của Austen về việc phụ nữ cầm bút – điều hiếm hoi vào thời đó. Anne và một người quen là nam giới tranh luận xem đàn ông hay phụ nữ yêu sâu sắc và dai dẳng hơn. Người đàn ông nói – dĩ nhiên là đàn ông – vì “sách nào cũng viết thế”.
Anne phản bác: không công bằng khi lấy sách làm dẫn chứng, vì có quá ít sách được viết bởi phụ nữ.
“Đàn ông luôn có ưu thế hơn chúng tôi trong việc kể câu chuyện của họ,” cô nói. “Ngòi bút vốn luôn nằm trong tay họ.”
Tôi thích một thử thách
“Trang viên Mansfield” có lẽ là tiểu thuyết khó được yêu thích nhất của Jane Austen. Nhân vật chính Fanny Price không hề sôi nổi, tự tin, giàu có, quyến rũ hay hóm hỉnh. Tình yêu cuối cùng của cô – người anh họ Edmund – thì đáng kính chứ không hẳn thú vị. Cuốn sách đề cập đến ngoại tình, ly hôn, nghiện rượu và điều hiếm thấy trong tác phẩm của Austen – có những ám chỉ rõ ràng đến buôn bán nô lệ, vốn là nền tảng làm nên khối tài sản của người bác Sir Thomas Bertram.
Sau tuổi thơ bị ngó lơ, Fanny được gửi đến sống tại dinh thự của Sir Thomas. Dù lớn lên cùng các anh chị em họ, cô luôn bị đối xử như người dưới tầm. Nhưng khi một chàng trai nổi tiếng đào hoa ngỏ lời cầu hôn – một cuộc hôn nhân được bác cô khuyến khích như con đường “đổi đời” – Fanny thẳng thừng từ chối vì không tôn trọng anh ta.
Cuối truyện, một cái kết hạnh phúc được sắp đặt vội vã: Fanny đến với Edmund. Bác cô cuối cùng cũng nhận ra giá trị của cô. Còn chị gái tai tiếng của Edmund – người đã bỏ chồng để chạy theo tình cũ của Fanny và sau đó cũng bị hắn bỏ rơi, bị đày ải sống một cuộc đời đầy nhục nhã với một bà cô khó chịu.
Dù vậy, nhà văn Lauren Groff từng viết trong phần giới thiệu cho một ấn bản mới:
“Kết thúc vang lên những âm điệu vừa đồng thời, vừa mâu thuẫn. Fanny đạt được điều mình mong muốn, và cái kết có vẻ là cái kết hạnh phúc như độc giả Austen chờ đợi; nhưng ở một tầng sâu hơn, u tối hơn, “Trang viên Mansfield” vẫn tự ngân lên như một vở bi kịch.”
Tôi muốn một cuốn thật duyên dáng và hài hước
“Emma” có những nhân vật xuất sắc nhất và những màn kịch vui nhộn nhất trong toàn bộ tác phẩm của Austen – bắt đầu với nhân vật chính Emma Woodhouse: kiêu ngạo đến khó chịu nhưng cuối cùng vẫn đáng yêu.
Chẳng hạn như: Mr. Elton, ông mục sư làng tự mãn đến mức lố bịch, người mà Emma dại dột mai mối cho cô bạn Harriet – trong khi ông ta lại nghĩ mình đang tán tỉnh… chính Emma. Rồi đến vợ ông ta – một phụ nữ thô thiển như sân khấu opera – mà ông vội vã cưới sau khi bị Emma từ chối. Hay ông bố của Emma – một kẻ ám ảnh sức khỏe, suốt ngày lo mình bị cảm và thương xót cho bất cứ ai rời khỏi nhà.
Cảnh dã ngoại nơi Emma buột miệng trêu chọc một bà lớn tuổi quen biết; chuyến viếng thăm hối lỗi của cô sau đó; mối quan hệ bí ẩn giữa hai nhân vật phụ... Từng chương truyện đều mang đến sự hân hoan.
Emma không phải kiểu nhân vật dễ được ngưỡng mộ tuyệt đối – cô quá chiều chuộng bản thân! – nhưng cô thông minh, độc lập, sống động, sẵn sàng nhận lỗi và học hỏi. Cô được “chuộc lỗi” bởi nhiều thứ – đặc biệt là sự dịu dàng và tận tâm dành cho người cha nhạy cảm của mình. Emma chỉ đồng ý cưới Mr. Knightley nếu anh chịu chuyển đến sống cùng cô và cha cô – và may mắn thay, anh đồng ý.
Tôi thích chút gì đó rùng rợn
“Tu viện Northanger” (Northanger Abbey, 1817) vừa là sự châm biếm các tiểu thuyết Gothic, vừa mang phong cách Gothic nhẹ – có thể không phải là tác phẩm tinh tế nhất của Austen (bà viết nó đầu tiên, và liên tục chỉnh sửa trong đời), nhưng lại tràn đầy năng lượng tuổi trẻ và sự sôi nổi.
Nhân vật chính là Catherine Morland, một cô gái dễ mến và ngây thơ. Xuất hiện cùng cô là nhiều nhân vật “phản diện”: Isabella Thorpe lả lơi, John Thorpe lỗ mãng và vụng về, cùng một tu viện cổ u ám – nơi có thể hoặc không chứa đựng bí mật giết người.
Tác phẩm là một lời tỏ tình với tiểu thuyết – đậm chất tự trào về văn chương ngay từ câu mở đầu: “Không ai từng nhìn thấy Catherine Morland lúc nhỏ mà lại nghĩ cô sinh ra để trở thành một nữ anh hùng.”
Austen đôi lúc nói chuyện trực tiếp với người đọc, đứng ra bảo vệ thể loại tiểu thuyết khỏi những lời chê bai lúc bấy giờ – rằng đây là thể loại phù phiếm, thiếu nghiêm túc: “Dù tác phẩm của chúng tôi mang lại niềm vui tự nhiên và rộng rãi hơn bất kỳ thể loại văn chương nào khác trên thế giới,” bà viết, “lại chẳng có hình thức viết nào bị coi thường nhiều đến vậy.”
Tôi đã đọc hết Austen rồi. Giờ thì sao?
Dù Jane Austen không viết gì thêm trong hơn 200 năm, tác phẩm của bà vẫn liên tục được chuyển thể và làm mới trên sân khấu, màn ảnh và trong văn học hiện đại. Người ta đã biến chúng thành phim giả tưởng, phiên bản Bollywood, rom-com, và nhiều hơn nữa. Chúng đã được đưa đến Delhi, đảo Fire Island, California, giới xuất bản London thời thập niên 1990 và đầu 2000, hay phiên bản nước Anh thời Regency có cả… xác sống.
Một khởi đầu lý tưởng là “Eligible” (2016) của Curtis Sittenfeld – bản chuyển thể hiện đại của “Pride and Prejudice”, lấy bối cảnh vùng ngoại ô Cincinnati thời nay – trung tâm của những cuộc đấu đá xã hội. Lizzie nay trở thành Liz, nhà báo tạp chí ngoài 30, vướng vào một “tình bạn + lợi ích” không đi đến đâu với Jasper Wick (Mr. Wickham phiên bản cập nhật). Mr. Bingley là bác sĩ phòng cấp cứu hơi ngốc nghếch nhưng nhiệt tình, còn Mr. Darcy – vẫn gọi là Darcy, vì Fitzwilliam dài quá – là bác sĩ thần kinh tự cao, nghĩ mình quá tầm với Liz (và cả vùng Trung Tây nước Mỹ).
Một số chuyển thể đáng chú ý khác:
Về điện ảnh và truyền hình, có phiên bản cho mọi gu – từ sát bản gốc cho đến “rẽ làn” táo bạo.
Một chuyển thể xuất thần theo cách riêng chính là phim “Clueless” (1995) của Amy Heckerling – lấy cảm hứng từ “Emma” và đặt trong giới tuổi teen giàu có ở Beverly Hills thập niên 1990. Vừa hiện đại, vừa vẫn giữ được tinh thần Austen một cách kỳ diệu.
Tôi muốn tìm hiểu thêm về con người thật của Jane Austen?
Việc thiếu vắng thông tin đầy đủ về cuộc đời của Jane Austen chưa bao giờ ngăn cản được làn sóng bất tận của các nhà tiểu sử, phê bình và học giả trong việc xuất bản hàng loạt sách viết về bà và các tác phẩm của bà. Cuốn tiểu sử được xem là kinh điển nhất có lẽ là “Jane Austen: A Life” của Claire Tomalin. Với lối viết bậc thầy, Tomalin sử dụng thư từ, tư liệu đương thời và các công trình học thuật để phác họa nên một bức chân dung sống động không chỉ về Jane và gia đình bà, mà còn về cả thời đại mà họ sống.
Ngoài ra, còn có những góc nhìn hiện đại rất thú vị. Cuốn “What Matters in Jane Austen? Twenty Crucial Puzzles Solved” của John Mullan (2012) phân tích tác phẩm của Austen qua những câu hỏi như: “Bao nhiêu tiền là đủ?” Cuốn sách giúp độc giả “thấy được độ dày đặc, sự tinh vi và đan cài chặt chẽ trong từng cảnh, từng lời thoại,” theo lời nhận xét của Tessa Hadley trên tờ The Guardian.
William Deresiewicz cũng có hai cuốn đáng chú ý. “Jane Austen and the Romantic Poets” (2005) mô tả các giai đoạn khác nhau trong sự nghiệp viết lách của Austen. Còn “A Jane Austen Education: How Six Novels Taught Me About Love, Friendship, and the Things That Really Matter” (2011) kể lại hành trình chuyển biến từ chán ghét sang say mê Austen của chính tác giả, và những bài học sâu sắc mà ông rút ra từ sáu tiểu thuyết của bà — về tình yêu, tình bạn và những điều thực sự quan trọng trong cuộc sống.
Nếu bạn muốn đắm chìm vào chính giọng văn châm biếm, thích tám chuyện và sắc sảo của Jane Austen, thì ấn bản thứ tư của “Jane Austen’s Letters” (2011), do Deirdre Le Faye biên tập, là kho báu không thể bỏ qua. Tập sách này tổng hợp toàn bộ những bức thư còn sót lại của bà (mà chúng ta biết được), sắp xếp theo thứ tự thời gian, kèm theo chú thích và phân tích học thuật.
Còn nếu bạn thích một góc nhìn "ngược dòng", thì cuốn “Jane Austen: The Secret Radical” (2017) của Helena Kelly sẽ "phủi sạch bàn cờ" khỏi mọi lời bình luận phê bình trước đó, theo lời nhà phê bình John Sutherland trên The Times (ông không phải là fan của cuốn sách này).
- Theo The New York Times