Gladwell bắt đầu bằng câu chuyện về Florentino Aspillaga – một điệp viên cấp cao của Cuba, người đã đào thoát năm 1987. Trong quá trình thú nhận với lực lượng Mỹ, Aspillaga tiết lộ một cú sốc: nhiều điệp viên CIA hoạt động tại Cuba thực ra là gián điệp hai mang, đã phục vụ chính phủ Cuba suốt nhiều năm.

Gladwell sử dụng sự kiện khó tin này – rằng một lỗ hổng an ninh khổng lồ có thể bị CIA bỏ qua – để dẫn đến vấn đề đầu tiên trong giao tiếp với người lạ: làm thế nào chúng ta biết được khi ai đó đang nói dối?

Chương này bàn về những trường hợp con người “đọc vị sai” người khác. Gladwell mở đầu bằng thất bại của Thủ tướng Anh Neville Chamberlain trong các cuộc đàm phán với Adolf Hitler trước Thế chiến II. Ông cũng phân tích hiện tượng có vẻ ngược đời: một thuật toán máy tính có thể dự đoán chính xác hơn con người về việc bị cáo nào ít có khả năng phạm tội nếu được tại ngoại, so với thẩm phán – người trực tiếp nhìn thấy và tưởng như có thể đánh giá được nhân cách của họ. Ngoài ra, Gladwell còn đề cập đến khái niệm “ảo tưởng về sự thấu hiểu bất cân xứng” của nhà tâm lý học Emily Pronin – mô tả sai lầm phổ biến rằng chúng ta tin mình hiểu người khác rõ hơn chính họ hiểu bản thân mình.

Gladwell quay lại chủ đề gián điệp với câu chuyện Ana Belen Montes – chuyên gia số một về Cuba tại Cơ quan Tình báo Quốc phòng Mỹ (DIA), đồng thời bí mật làm gián điệp cho Cuba. Khi sự phản bội của Montes bị phanh phui vào năm 2001, đồng nghiệp ai cũng sững sờ – dù suốt nhiều năm trước đó, bà đã thể hiện không ít hành vi đáng ngờ.

Để lý giải điều này, Gladwell dựa vào nghiên cứu của nhà tâm lý học Tim Levine về Thuyết Mặc định Sự Thật (Truth Default Theory – TDT). Theo TDT, con người có xu hướng tự nhiên tin rằng người đối diện đang nói thật. Chính “thiên kiến mặc định tin tưởng” này là rào cản đầu tiên khiến chúng ta khó lòng hiểu đúng về người lạ.

Tiếp theo, Gladwell phân tích điều gì xảy ra khi chúng ta chống lại thiên kiến mặc định tin tưởng bằng cách cực kỳ hoài nghi. Ông giới thiệu hình mẫu “Holy Fool” (Chàng thậm Ngốc) – một kẻ bị xã hội coi thường, nhưng nhờ vị trí ngoài lề đó lại có khả năng quan sát với con mắt hoài nghi và đặt câu hỏi với những điều mà số đông chấp nhận. Ví dụ tiêu biểu là Harry Markopolos – điều tra viên độc lập đã phát hiện những điểm bất thường trong hoạt động của Bernie Madoff và nghi ngờ vụ lừa đảo Ponzi khổng lồ nhiều năm trước khi nó chính thức bị phanh phui.

Gladwell bàn về cách thiên kiến “mặc định tin tưởng” có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng. Ông phân tích hai vụ bê bối lạm dụng tình dục nổi tiếng đầu thế kỷ 21: bê bối lạm dụng trẻ em tại Đại học Penn State và vụ lạm dụng trong đội tuyển Thể dục dụng cụ Mỹ. Cả hai xoay quanh những kẻ lợi dụng quyền lực để lạm dụng tình dục trẻ em trong nhiều năm (Jerry Sandusky và Larry Nassar). Ban đầu, cả hai đều được các tổ chức lớn chống lưng và bảo vệ, những nơi đã phớt lờ hoặc không tin vào lời tố cáo từ nhiều nạn nhân và nhân chứng. Sự bao che này giúp Sandusky và Nassar tiếp tục hành vi tội ác trong nhiều năm. Gladwell bày tỏ sự cảm thông với những người đã thất bại trong việc ngăn chặn tội ác, cho rằng bản năng con người thường có xu hướng gạt bỏ hoài nghi và không muốn tin vào điều tồi tệ nhất.

Gladwell chỉ ra vấn đề lớn thứ hai trong giao tiếp với người lạ: giả định về tính minh bạch. Con người thường tin rằng người khác “minh bạch” – rằng hành vi hay dáng vẻ bên ngoài có thể phản ánh trung thực suy nghĩ hoặc tính cách bên trong. Ông cho rằng sự minh bạch này là một huyền thoại do truyền thông tạo ra, minh họa bằng một tập phim Friends. Nhiều nghiên cứu tâm lý và xã hội học cũng cho thấy hành vi bên ngoài thường không phản ánh đúng cảm xúc bên trong. Niềm tin sai lầm vào sự minh bạch khiến chúng ta đánh giá quá cao khả năng “đọc vị” người khác.

Gladwell xem xét vụ án Amanda Knox – nữ sinh Mỹ bị kết án oan giết bạn cùng phòng khi đang du học ở Ý. Hành vi và thái độ “khác thường” của Knox đã khiến cô bị nghi ngờ và kết tội, dù không có bằng chứng trực tiếp. Gladwell coi Knox là ví dụ điển hình cho “người không khớp” – những người có hành vi bề ngoài không ăn khớp với cảm xúc bên trong và không phù hợp với kỳ vọng xã hội về cách họ “nên” cư xử.

Chương này tập trung vào vụ xét xử năm 2015 của Brock Turner – sinh viên năm nhất Đại học Stanford bị kết án tấn công tình dục một phụ nữ được gọi là Emily Doe tại một bữa tiệc hội huynh đệ, khi cả hai đều say rượu. Gladwell phân tích tác động “làm mờ nhận thức” của rượu: tình trạng say xỉn cấp tính khiến việc hiểu và phản ứng đúng với ngôn ngữ cơ thể, tín hiệu xã hội của người lạ trở nên phức tạp hơn nhiều.

Gladwell khép lại bằng cuộc thẩm vấn Khalid Sheikh Mohammed (KSM) – phần tử Al Qaeda bị CIA tra tấn trong nhiều năm. Năm 2007, KSM đã thú nhận nhiều tội ác liên quan đến khủng bố. Song song, Gladwell giới thiệu nghiên cứu của nhà tâm lý học Charles Morgan về tác động của chấn thương đến trí nhớ, từ đó đặt nghi vấn về độ tin cậy trong lời khai của KSM. Cuối cùng, Gladwell cho rằng bài học rút ra từ trường hợp này là: hãy tiếp cận người lạ bằng sự thận trọng và khiêm nhường.

Gladwell tiếp tục khai thác một khía cạnh khác trong “vấn đề người lạ”: chúng ta thường không hiểu được bối cảnh của họ. Ông giới thiệu Thuyết Gắn Kết (Coupling Theory) – cho rằng một số hành vi luôn gắn liền với những điều kiện và hoàn cảnh cụ thể. Hiểu được điều này giúp ta nhận ra hành vi mà một người lạ thể hiện trong tương tác với ta thực chất gắn liền với một bối cảnh cá nhân mà ta không hề biết đến. Nếu cố gắng tìm hiểu về quá khứ, niềm tin hay hoàn cảnh của họ, ta có thể giao tiếp hiệu quả hơn. Gladwell minh họa ý tưởng này qua cuộc đời và cái chết của Sylvia Plath, cùng phân tích số liệu tự tử trong thế kỷ 20.

Gladwell tiếp tục nhấn mạnh vai trò của bối cảnh trong các cuộc gặp gỡ với người lạ, thông qua việc phân tích những nỗ lực của các nhà tội phạm học nhằm tìm hiểu liệu “tuần tra phòng ngừa” có giúp giảm tội phạm hay không. Ông nhắc đến thí nghiệm của George Kelling cùng Sở Cảnh sát Kansas City trong những năm 1970, cho thấy tuần tra phòng ngừa gần như không có tác dụng ngăn tội phạm. Nhưng đến những năm 1990, Lawrence Sherman tiến hành thí nghiệm khác nhằm giảm bạo lực súng đạn, và kết quả chứng minh tuần tra phòng ngừa có hiệu quả – nhưng chỉ khi áp dụng tập trung ở những khu vực có tỷ lệ tội phạm cao. Theo Gladwell, sự khác biệt này một lần nữa cho thấy bối cảnh là yếu tố quyết định.

Gladwell quay lại vụ Sandra Bland – sự kiện mở đầu cuốn sách – để xem xét lại với góc nhìn mới: vì sao cuộc chạm trán giữa Bland và viên cảnh sát Brian Encinia lại trở thành bi kịch. Ông lập luận rằng các phương pháp huấn luyện cảnh sát hiện đại khiến những người như Encinia dễ coi nhiều hành vi bình thường là khả nghi. Cùng với giả định sai lầm về tính minh bạch và sự tự tin thái quá vào khả năng “hiểu” người lạ, điều đó đã khiến Encinia không thể nhìn đúng phản ứng bức xúc hoàn toàn dễ hiểu của Bland. Thay vào đó, anh ta coi đó là mối đe dọa, leo thang căng thẳng và ra lệnh bắt giữ – hành động cuối cùng dẫn đến cái chết của Bland.

Gladwell không đưa ra một giải pháp cụ thể nào cho sự bất lực cố hữu của con người trong việc hiểu người lạ. Ông cho rằng mọi chiến lược của chúng ta đều đầy khiếm khuyết, không hoàn hảo và khó lường. Trước thực tế này, điều tốt nhất chúng ta có thể làm là tiếp cận người lạ với sự đồng cảm, kiềm chế và khiêm nhường.

- Tham khảo: LitCharts