Ngay trong năm đầu tiên trị vì, một chư hầu của La Mã là Armenia đã bị kẻ thù chung người Parthia chiếm giữ. Cuộc chiến để giành lại Armenia nổ ra trong khi Aurelius còn phải đối diện với nhiều khó khăn khác, bao gồm cả những cơn đau thể xác kéo dài. Tuy nhiên, nhờ rèn luyện theo chủ nghĩa Khắc kỷ (Stoicism), Aurelius đã làm chủ được nhận thức của mình và coi mỗi trở ngại như một cơ hội để hoàn thiện bản thân.

Marcus Aurelius hiểu rằng ông không thể kiểm soát mọi điều xảy ra với mình, nhưng ông có thể kiểm soát cách mình phản ứng. Lối sống Khắc kỷ này, cùng với năm bài học dưới đây, có thể giúp bạn nắm quyền điều khiển hạnh phúc của mình và sống một cuộc đời tốt đẹp hơn.

“Bạn có quyền kiểm soát tâm trí mình – chứ không phải các sự kiện bên ngoài. Hãy nhận ra điều này, và bạn sẽ tìm thấy sức mạnh.” - Marcus Aurelius, Suy tưởng (Meditations)

Các triết gia Khắc kỷ hiểu rõ tầm quan trọng của việc làm chủ nhận thức. Họ quan sát cách con người dễ dàng bị chi phối bởi những thứ nằm ngoài tầm kiểm soát. Aurelius, Epictetus và Seneca đều viết rất nhiều về vấn đề này, chứng minh rằng đây là một trong những nguyên tắc cốt lõi của Khắc kỷ. Họ rèn luyện nhận thức để làm những việc mà người khác không làm, hoặc không dám làm - đó là chịu trách nhiệm cho cuộc đời mình.

Nhận thức của chúng ta định hình toàn bộ trải nghiệm sống, vậy tại sao lại trao quyền lực đó cho người khác hoặc cho hoàn cảnh? Việc rèn luyện nhận thức không chỉ đặt chất lượng cuộc đời vào chính tay bạn - hay đúng hơn là trong chính tâm trí bạn - mà còn giúp bạn đạt được mục tiêu của mình:

“Đặc tính của linh hồn lý trí: Tự nhận thức, tự xem xét, và khả năng tự định hình thành bất cứ điều gì nó muốn. Nó gặt hái thành quả của riêng mình. Nó đạt được mục tiêu đã định, bất kể ranh giới của cuộc đời đặt ở đâu. Bất kể nhiệm vụ nào bạn chọn – nó đã hoàn thành sứ mệnh, hoàn tất công việc của mình. Để rồi có thể nói: ‘Ta đã đạt được điều ta tìm kiếm.’” - Marcus Aurelius, Suy tưởng

Người Khắc kỷ có một từ để gọi điều này: hypolêpsis, nghĩa là “tiếp nhận” - những nhận thức, suy nghĩ, và phán xét được tâm trí chúng ta tiếp nhận. Hãy thực hành những bài học từ Aurelius để rèn luyện và “tiếp nhận” nhận thức của chính mình.

“Thượng đế không định đoạt hạnh phúc của tôi phải phụ thuộc vào người khác.” - Marcus Aurelius, Suy tưởng

Là một vị Hoàng đế, Marcus Aurelius vừa bị chỉ trích, vừa được ca ngợi. Nhưng ông học cách không để cả khen lẫn chê làm lung lay mình. Ông quan sát bản chất con người và thường viết về nó trong những suy ngẫm về cuộc sống - nay được tập hợp trong cuốn “Suy tưởng”:

“Khi thức dậy vào buổi sáng, hãy tự nhủ: Hôm nay những người ta gặp sẽ hay xen vào chuyện người khác, vô ơn, kiêu ngạo, dối trá, ghen tị và khó gần.”

Thế giới có thể đã thay đổi trong gần 2.000 năm kể từ thời Aurelius, nhưng hành vi con người thì không. Mỗi ngày, vẫn có những người và sự việc khiến ta khó chịu hoặc phân tâm. Nhưng quyền lựa chọn phản ứng ra sao lại nằm ở ta. Tất cả phụ thuộc vào cách ta đáp lại. Đừng gánh trách nhiệm cho hành vi của người khác - hãy chịu trách nhiệm cho hành vi của chính mình.

“Nếu ai đó khinh thường tôi, đó là vấn đề của họ. Vấn đề của tôi là không làm hay nói điều gì đáng khinh. Nếu ai đó ghét tôi, đó là việc của họ. Việc của tôi là kiên nhẫn và vui vẻ với mọi người, kể cả họ. Sẵn sàng chỉ cho họ thấy sai lầm, không phải bằng sự thù hằn hay để khoe khoang khả năng tự chủ của mình, mà bằng cách chân thành và ngay thẳng. Đó mới là cách ta nên giữ trong tâm, và không bao giờ để thần thánh bắt gặp ta đang ôm giận dữ hay oán hận.” - Marcus Aurelius, Suy tưởng

Con người sẽ không bao giờ luôn đáp ứng kỳ vọng cao của ta, nên trước khi để hành vi của họ khơi gợi cảm xúc tiêu cực, hãy quay lại với điều nằm trong quyền kiểm soát của chính ta. Lúc ấy ta có thể rèn luyện được đức hạnh nào? Đây chính là con đường để trở thành một người Khắc kỷ tốt hơn, và một con người tốt hơn.

“Cũng như tự nhiên biết cách biến mọi trở ngại, mọi vật cản, để uốn lách qua, biến nó thành mục đích của mình, hòa nó vào bản thân, thì con người lý trí cũng có thể biến mỗi lần thất bại thành nguyên liệu thô để đạt đến mục tiêu.” — Marcus Aurelius, Suy tưởng

Aurelius và các triết gia Khắc kỷ hiểu rằng trở ngại không hề xấu, ngược lại, chúng chính là cơ hội để tạo nên thành công và trở nên tốt hơn trong quá trình ấy. Hãy giống như tự nhiên, như Aurelius nói, biết tận dụng tất cả, cả điều tốt lẫn điều xấu, để hướng đến mục đích.

Mỗi ngày, chúng ta đều gặp những tình huống có thể được nhìn nhận hoặc như một sự cản trở, hoặc như một dịp để rèn luyện đức hạnh. Hãy luôn nhắc nhở bản thân rằng bạn chính là người kể câu chuyện của mình, và cách bạn diễn giải những gì đang đối diện hoàn toàn phụ thuộc vào bạn.

Hãy dành thời gian lựa chọn phản ứng giúp củng cố tính cách và tăng khả năng tự chủ. Chính những lựa chọn này sẽ giúp bạn nhận ra cơ hội trong từng trở ngại mà bạn gặp phải.

“Hãy chỉ yêu những gì xảy đến, những gì đã được định sẵn. Không có sự hòa hợp nào lớn hơn thế.” - Marcus Aurelius, Suy tưởng

Người Khắc kỷ tin rằng có một sức mạnh dẫn dắt phổ quát đang kéo họ và cả chúng ta đến với điều đã được an bài. Họ ví quan niệm này như một con chó bị kéo theo một cỗ xe: ta có thể chống chân, giãy giụa và kháng cự, vật lộn với nơi số phận dẫn ta đến, hoặc ta có thể chấp nhận sự kéo đi ấy, và tận hưởng hành trình của số phận.

Triết gia Friedrich Nietzsche cho rằng sự vĩ đại của con người bắt nguồn từ ý niệm này - Amor Fati, trong tiếng Latinh nghĩa là “tình yêu với số phận của mình”:

“Công thức của tôi cho sự vĩ đại ở một con người chính là Amor Fati: mong muốn không có gì khác đi, không ở phía trước, không ở phía sau, không cả trong vĩnh hằng. Không chỉ đơn thuần chịu đựng cái tất yếu, càng không phải che giấu nó… mà là yêu lấy nó.”

Người Khắc kỷ chọn cách ôm lấy và tận hưởng con đường mà họ được trao. Họ tin rằng ta có thể yêu lấy số phận và thuận theo nó, hoặc kháng cự và đau khổ.

Trong đời mỗi chúng ta đều có lúc ước mọi thứ khác đi. Ta muốn giống người khác hơn, muốn hòa nhập, nhưng thực ra ta được tạo ra một cách độc nhất để đi con đường của riêng mình. Hãy tìm điều tốt đẹp trong hoàn cảnh của bạn, và nếu chưa tìm thấy, hãy tiếp tục tìm. Nó luôn hiện diện ở đó.

“Hãy nhớ:
Vật chất - phần bạn có chỉ là hạt bụi nhỏ nhoi.
Thời gian - phần bạn được ban chỉ là thoáng chốc.
Số phận - vai trò bạn giữ chỉ là rất nhỏ bé.” - Marcus Aurelius, Suy tưởng

Aurelius luôn suy ngẫm về sự ngắn ngủi của đời người. Điều này được phản ánh qua vô số lần ông nhắc đến nó trong những trang “Suy tưởng”. Ông tự nhắc mình về biết bao con người đã từng tồn tại rồi mất đi, những mục tiêu họ theo đuổi, và giờ tất cả chỉ còn lại cát bụi. Câu nhắc nhở này được gói gọn trong cụm từ Latin Memento Mori - nghĩa là “Hãy nhớ rằng bạn sẽ chết.”

Chúng ta có thể dùng lời nhắc này, như Aurelius đã làm, để truyền cảm hứng sống hết mình, buông bỏ lo âu vụn vặt, sống một đời đức hạnh, biết thấu hiểu, và yêu lấy số phận của mình.

Nhìn đời dưới lăng kính vĩnh hằng sẽ giúp ta thấy cơ hội trong những trở ngại. Trong niềm vui, Memento Mori giúp ta trân trọng sự vĩ đại của khoảnh khắc hiện tại ngay bây giờ.

So sánh cuộc đời mình với sự vĩnh hằng khiến ta khiêm nhường hơn. Nó cho thấy vai trò ta trong vũ trụ này nhỏ bé đến mức nào — và điều đó cũng không sao cả. Ta có thể áp dụng bài tập của người Khắc kỷ gọi là “cái nhìn từ trên cao”: tưởng tượng bản thân đứng ngoài vũ trụ, nhìn xuống tất cả những gì diễn ra trên Trái Đất. Aurelius thường làm như vậy, từ đó phát triển lòng thấu cảm với mọi người, đối xử tử tế, vì ông nhận ra tất cả chúng ta đều kết nối với nhau.

“Khi là Antoninus, thành phố và quốc gia của ta là La Mã. Nhưng khi là con người, thế giới mới là quê hương ta. Vậy nên với ta, một điều chỉ có thể là điều tốt khi nó tốt cả hai cộng đồng.” — Marcus Aurelius, Suy tưởng

- Theo Daily Stoic