Cuốn sách được viết bởi nhà văn Phạm Quỳnh – người nắm giữ các chức vụ: ngự tiền văn phòng, thượng thư bộ Học, thượng thư bộ Lại trong chính quyền vua Bảo Đại từ năm 1932. Sách được viết sau khi ông có chuyến du ký hơn một tháng ở Nam kỳ. Trong khoảng thời gian hơn 1 tháng này, Phạm Quỳnh đã đi đó đi đây khắp Lục tỉnh, mắt thấy tai nghe tỏ tường nhiều sự, mở rộng kiến văn. Sau khi về Bắc, ông cho đăng tập du ký “Một tháng ở Nam kỳ” trên Nam Phong tạp chí, kể lại chuyến đi, “đem lời thành thực mà giãi bày bàn bạc cùng quốc dân”.

Phạm Quỳnh quan sát tỉ mỉ và không quên so sánh Bắc kỳ với Nam kỳ, qua đó khắc họa được chân dung xã hội, bức tranh toàn cảnh về đất nước ở một thời đoạn lịch sử. Trong chuyến đi hơn một tháng này, ông có chủ ý du lịch nhiều nơi, cho mở rộng kiến văn: “Cho nên cái cảm giác của người mới bước chân tới đây là cái cảm giác vui, vui mà tin cậy ở cái tương lai, chớ không phải buồn mà thương tiếc cho sự ký vãng.”

Tác phẩm “Chìm nổi ở Sài Gòn” - cuốn sách đầu tiên và duy nhất lấy chủ đề trung tâm là thân phận người nghèo đã cung cấp cho người đọc cái nhìn sâu sắc về tình cảnh lịch sử và những biến đổi ở Sài Gòn thời thuộc địa trong khoảng 4 thập niên đầu thế kỷ XX.

Cuốn sách này bắt đầu từ thời điểm năm 1904, vào đêm trước một cơn bão làm hư hại mùa màng, khiến cho việc buôn bán lúa gạo rơi vào hỗn loạn, gây ra cảnh khốn cùng ở Sài Gòn và các tỉnh khác. 

Xuyên suốt cuốn sách, độc giả sẽ có cơ hội được thấy lại Sài Gòn một thuở thịnh vượng nhờ sản xuất và xuất khẩu lúa gạo, trở thành “miền đất hứa” cho nhiều người ở các xứ bảo hộ kề cận; nhưng đồng thời cũng chứng kiến cảnh cuộc đời người nghèo chịu ảnh hưởng ra sao, nhất là khi một viên chức chánh quyền người Pháp cũng có thể rơi vào cảnh bần cùng.

Là cuốn sách đầu tiên mô tả rất chi tiết đủ loại cảnh nghèo - bần cùng, cách viết của “Chìm nổi ở Sài Gòn” làm người đọc không khỏi cảm thấy xót xa cho phận đời cùng khổ của một nhóm người ngày xưa.

Từ các nguồn sử liệu phong phú về nội dung và gần 150 hình ảnh minh hoạ, trong đó một số hình ảnh lần đầu được giới thiệu, cuốn sách “Khắc họa bức tranh lịch sử Nam kỳ” mang đến cho độc giả những thông tin hữu ích về Sài Gòn nói riêng và Nam kỳ nói chung, diễn giải những câu chuyện lịch sử diễn ra trên đất Nam kỳ xưa kể từ thời Gia Long, Minh Mạng, Lê Văn Duyệt cho đến khi người Pháp xâm lăng và thiết lập chế độ thuộc địa ở Nam kỳ và chế độ bảo hộ ở Bắc kỳ và Trung kỳ của vương quốc Đại Nam (nay là Việt Nam).

Qua những ghi chép về các sự kiện lịch sử diễn ra trên đất Nam kỳ, đặc biệt là cùng với gần 150 tranh/ảnh sống động, có giá trị về Nam kỳ, trong đó có 24 trang in tranh/ ảnh màu, cuốn sách đã mang đến cho độc giả những góc nhìn khác về con người và vùng đất, nhằm minh họa cho các sử kiện được nhắc đến rải rác trong sách, và cũng để giới thiệu đến độc giả những hình ảnh quý giá về Nam kỳ một thuở qua góc nhìn của người phương Tây.

Trong số nhiều tác phẩm viết về vùng đất và con người Việt Nam một thuở do người Pháp ghi chép, bộ sách 2 tập Nam kỳ và cư dân (tập đầu về các tỉnh miền Tây và tập sau về các tỉnh miền Đông) của bác sĩ thuộc địa người Pháp J. C. Baurac chiếm vị trí đặc biệt quan trọng.

Với thời gian sống và làm việc lâu năm, phải thực địa sâu sát đến từng địa phương của Nam kỳ với lý do chuyên môn nghề nghiệp là bác sĩ, được tiếp xúc với người dân bản xứ và quan chức thuộc địa cả người An Nam lẫn người Pháp, ông đặc biệt thấu hiểu xứ sở thông qua hành trình tác nghiệp dọc theo hệ thống sông ngòi chằng chịt của vùng đất này, cùng với đó là khả năng tiếp cận những dữ liệu về dân cư, địa chí, các đặc điểm địa lý và tự nhiên, lịch sử…

Cuốn sách “Nam Kỳ và cư dân: Các tỉnh miền Tây” đa phần hành trình của tác giả là đi dọc theo hệ thống sông nước kênh rạch chằng chịt của Tây Nam kỳ, do vậy, những gì đã thấy được đã khích lệ ông mày mò tìm hiểu dữ liệu hành chính và đọc thêm nhiều tài liệu của các tác giả khác

Tiếp sau một "Nam kỳ và cư dân: Các tỉnh miền Tây" với giá trị tư liệu dồi dào, phong phú và đầy hữu ích, tác giả J. C. Baurac trở lại cùng chúng ta với tác phẩm giúp hoàn thiện bộ sách địa chí của mình về con người và vùng đất phương Nam: "Nam kỳ và cư dân: Các tỉnh miền Đông". 

Có thể nói, hành trình khảo sát dịch tễ của vị bác sĩ thuộc địa này, vào thời điểm cuối thế kỷ XIX, không chỉ góp phần giúp nghiên cứu cải thiện tình trạng vệ sinh, khắc phục vấn đề dịch bệnh thông qua phương thức tiêm chủng vắc-xin phòng bệnh… mà còn giúp ông tiếp xúc và thu thập được nhiều thông tin và dữ kiện hỗ trợ việc lập thành một bộ sách địa chí vô cùng hữu ích cho người Pháp một thuở, và cho cả người Việt chúng ta, xưa cũng như nay.

- Trạm Đọc tổng hợp