Nhưng Jobs đã làm thế nào?Làm sao ông có thể liên tục cách mạng hóa công nghệ, hết lần này đến lần khác?

Để tìm câu trả lời, tôi tìm đến trụ sở Apple ở Cupertino, California, gặp gỡ các nhóm kỹ sư đang làm việc trong những văn phòng ngập nắng. Tôi tò mò hỏi: “Các anh có thể chia sẻ bí quyết đổi mới của Jobs không?” Họ bật cười.  Họ bảo rằng Apple đã đánh mất bí quyết đó rồi. Nếu muốn tìm lại, tôi nên đọc tiểu sử của Jobs của Walter Isaacson.

Rời Cupertino, tôi chìm vào thế giới của Isaacson. Cuốn sách tràn ngập những giai thoại kỳ lạ, hấp dẫn. Nhưng điều khiến tôi bất ngờ là luận điểm trung tâm lại hoàn toàn trái với những gì tôi nghĩ: Theo Isaacson, Jobs không phải là người phi thường hay thiên tài bẩm sinh, mà chỉ là “người chỉnh sửa giỏi” - một “tweaker” chuyên tinh chỉnh ý tưởng của người khác. Ông ta cho rằng Jobs không thật sự sáng tạo gì mới mẻ cả. 

Tôi trở lại Apple, đầy hoang mang. Điều đó có đúng không? Jobs thật ra không phải nhà đổi mới sao? Các kỹ sư lắc đầu. Không đúng. Jobs thực sự là một nhà đổi mới. Điều đó hiện rõ trong chính những câu chuyện mà Isaacson kể ra. Nhưng bằng cách nào đó, Isaacson đã không nhận ra điều phi thường đang nằm ngay trong những trang sách của mình. Vậy điều gì đã khiến Isaacson “bỏ lỡ”? Jobs nhìn thấy điều gì mà ông không thấy?

Đáp án của bí ẩn này xuất hiện khá sớm trong cuốn tiểu sử, qua một câu chuyện đặc biệt. Khi Isaacson hỏi Jobs làm sao ông từ một cậu bé bình thường ở vùng ngoại ô trở thành người dẫn dắt thay đổi, Jobs trả lời rằng tất cả bắt đầu từ lần ông đọc vở kịch King Lear của William Shakespeare khi còn là thiếu niên. Tất nhiên, Isaacson thấy tò mò: “Tôi hỏi Jobs vì sao ông cảm thấy mình ‘đồng cảm’ với King Lear… nhưng ông ấy không phản ứng theo hướng mà tôi mong đợi, nên tôi bỏ qua.”

Nhưng chúng ta đừng bỏ qua. Hãy trở về với King Lear và xem vì sao Jobs lại kết nối với Shakespeare theo một cách khác hoàn toàn với Isaacson.

Khi Isaacson hỏi Jobs vì sao ông “đồng cảm” với King Lear, điều đó cho thấy Isaacson đọc Shakespeare theo hướng “liên hệ bản thân”, xem các nhân vật như những người chúng ta có thể thấy mình trong đó. Cách đọc này không có gì lạ, đó chính là cách mà trường học dạy chúng ta tiếp cận văn học: tiếp cận qua lý trí, và công cụ của lý trí để hiểu văn chương là “diễn giải” (interpretation). 

Cách diễn giải (interpretation) xem văn học như một tập hợp các biểu tượng hay nói cách khác, là những sự đại diện. Điều này là vì lý tính (logic) luôn tư duy bằng phương trình, tức là tìm sự đồng nhất; và cũng vì lý tính hướng tới sự trừu tượng, tức là tìm những điểm chung. Khi bạn kết hợp “sự đồng nhất” và “sự chung nhất” lại, bạn sẽ có những kiểu nhân vật phổ quát: anh hùng, kẻ phản diện, kẻ khôi hài, người trợ giúp, nhà đổi mới.

Đó là lý do Isaacson gọi King Lear là một khuôn mẫu (archetype) của “kẻ tham vọng kiên định”, rồi hỏi Jobs xem ông thấy mình giống khuôn mẫu đó thế nào.

Nhưng khi ta đọc King Lear ngoài lớp học, ta lại tiếp cận nó khác hẳn. Thay vì phân tích theo những “kiểu tính cách chuẩn”, ta bị cuốn hút bởi sự độc đáo dữ dội của tác phẩm. Một trong những người hùng khác của Jobs, Vincent van Gogh, từng nói: “Lạy Chúa, Shakespeare thật đẹp! Nhưng dĩ nhiên, đọc Shakespeare có thể khiến người khác thấy bạn kỳ quặc, và dù không cố ý, bạn vẫn có thể làm xã hội khó chịu vì sự khác thường của mình.”

Sự khác thường chính là con đường của Lear. Ông không giống bất kỳ vị vua nào hay bất kỳ ai mà ta từng biết. Các nhân vật khác trong vở kịch cũng vậy: họ cá biệt, bất ngờ, chưa từng có tiền lệ. Và khi vở kịch diễn tiến, họ ngày càng trung thành hơn với chính sự kỳ lạ của mình cho đến khi họ làm rạn nứt thế giới quanh mình, bẻ cong hiện thực và phơi bày sức mạnh sáng tạo của cái khác biệt.

Đó chính là điều ngược lại với logic. Thay vì hướng về những điểm chung, nó nghiêng hẳn về cái đơn nhất. Thay vì tìm cái phổ quát, nó đào sâu vào cái độc đáo, nhân đôi nỗ lực để khẳng định “tôi khác biệt”, chứ không quay về điều “mọi người đều giống nhau”.

Cũng như van Gogh, Jobs gặp Shakespeare ngoài lớp học. Ông đọc không phải để thi cử mà vì tò mò cá nhân, nên thay vì đồng cảm với Lear, ông mở mắt ra để nhìn thấy những dị thường. Khi Jobs nhìn bằng con mắt đó, kết quả là cái mà đồng nghiệp ở Apple gọi là “trường bóp méo hiện thực”. Trong trường đó, các quy tắc cũ của cuộc sống tạm thời bị gạt bỏ trong khi Jobs thúc đẩy một ngoại lệ cho tới khi ngoại lệ ấy trở thành quy tắc mới.

Có hàng chục câu chuyện kể về cách Jobs làm điều đó. Đây là một câu chuyện tôi nghe từ các kỹ sư ở Cupertino. Năm 2005, Jobs hợp tác với Motorola ra mắt ROKR, một chiếc điện thoại dạng thanh (candy-bar) có thể tải về một trăm bài hát iTunes. ROKR là một thảm họa. Gần như chẳng bán được bao nhiêu, và những máy bán được thì hiệu năng kém: một chiếc máy lỗi thời phát một kho nhạc lẻ tẻ qua tai nghe. Dữ liệu bán hàng nói: Bỏ dự án đi. Jobs làm ngược lại: ông nhấn mạnh hơn nữa những điểm độc đáo của ROKR. Trong khi đối thủ chê cười ý tưởng một chiếc điện thoại kiêm máy nghe nhạc, Jobs thúc đẩy Apple tạo ra iPhone.

Những gì Isaacson thấy là Jobs chỉ một “kẻ chỉnh sửa” thực ra là Jobs nhìn ra tiềm năng đặc biệt ở những thiết bị cụ thể. Trong chúng, ông nhận ra cùng một tính đơn nhất (singularity) mà ông đã nhìn thấy trong King Lear. Và đúng như Shakespeare không ngừng khuếch đại cá tính Lear, Jobs cũng làm cho từng thiết bị càng trở nên chính nó hơn, tránh các thỏa hiệp chung chung để phóng đại tính khác biệt.

Các kỹ sư ở Cupertino nói với tôi rằng Apple đã quên đi phương pháp tưởng tượng này. Thay vì thúc đẩy cái đơn nhất, ban lãnh đạo công ty lại làm giống Isaacson: suy tưởng theo lối logic. Logic phát hiện mẫu và tinh chỉnh chúng, nhầm lẫn lặp lại cải tiến với đổi mới thực sự. Trong trường hợp Apple, các cải tiến lặp là về truyền hình cao cấp (prestige TV), tai headsets thực tế ảo (VR) và trí tuệ nhân tạo sinh tạo (generative AI). Tất cả đều được ca ngợi là cách mạng. Nhưng tất cả đều mang tính xác suất và do đó có thể đoán trước. Đó là lý do chúng thất bại trong việc bẻ vỡ thực tại như Lear đã làm.

Nếu bạn muốn, bạn hoàn toàn có thể tái khám phá những gì Jobs học được từ Shakespeare và mang lại thiên tài của đổi mới liên tục. Để có hướng dẫn đầy đủ, xem cuốn sách “Primal Intelligence” (tạm dịch: Trí thông minh căn bản), nhưng để bắt đầu nhanh, hãy liếc quanh tìm một thứ (hoặc một ai đó) kỳ quặc, bất quy tắc, dị thường. Rồi, thay vì diễn giải ngoại lệ đó theo logic như trường học dạy bạn, hãy nhìn bằng đôi mắt của van Gogh. Khuếch đại cái khác thường. Làm bàng hoàng Thung lũng Silicon. “Think different” - Nghĩ khác đi. 

- Theo: Angus Fletcher