Năm 1934, một chàng trai trẻ khao khát trở thành nhà văn tên là Arnold Samuelson đã lên đường đến gặp thần tượng văn chương của mình: Ernest Hemingway. Kế hoạch của anh ta – nói một cách nhẹ nhàng – thì khá liều lĩnh. Không có lấy một lá thư giới thiệu, Samuelson đi nhờ xe từ Minnesota đến Key West, với hy vọng nhà văn lừng danh sẽ dành cho anh một chút thời gian để trò chuyện về nghề viết.

“Nó có vẻ là việc ngu ngốc,” Samuelson nói, “nhưng một kẻ lang thang 22 tuổi trong thời kỳ Đại Suy Thoái thì chẳng cần nhiều lý do để làm điều gì cả.”

Anh ta đã nhận được hơn cả một chút thời gian. Samuelson sống cùng Hemingway suốt một năm. Trong thời gian đó, Hemingway đã bất ngờ nhận anh làm học trò, truyền dạy cho Samuelson tất cả những gì ông biết về nghề viết và cách tận hưởng cuộc sống. Những ghi chép của Samuelson về quãng thời gian này sau đó được con gái ông phát hiện và cho xuất bản thành sách: “With Hemingway: A Year in Key West and Cuba” (1984).

Bên cạnh danh sách những cuốn sách “phải đọc” – một tuyển tập đủ khiến bất kỳ ai ao ước có một mùa hè trọn vẹn – Hemingway còn chia sẻ chiến lược để hoàn thành công việc và viết cho đúng. Một trong những chiến lược ấy về sau được gọi là “hiệu ứng Hemingway.”

Theo lời Hemingway: “Điều quan trọng nhất là biết khi nào thì nên dừng lại. […] Khi bạn đang viết tốt, đến một chỗ thú vị và bạn biết điều gì sẽ xảy ra tiếp theo, đó chính là lúc nên dừng. Rồi hãy để nó đó và đừng nghĩ đến nữa; để cho tiềm thức làm việc.”

Trong thời đại ngày nay nơi mà văn hóa “làm việc cực đoan” lên ngôi và ai cũng cố gắng làm được nhiều việc hơn trong ít thời gian hơn, lời khuyên này có vẻ như thuộc về một thời xa xưa. Chắc Hemingway chỉ đang tìm cớ để bỏ việc và nhâm nhi một ly daiquiri bên bờ biển xanh biếc – một cái cớ mà cậu học trò trẻ tuổi quá ngây thơ để nhận ra.

Thế nhưng, hóa ra lời khuyên của Hemingway lại hoàn toàn chính xác. Kỹ thuật ấy có thể giúp chúng ta làm việc hiệu quả hơn, tạo ra kết quả tốt hơn và hoàn thành những việc đã bắt đầu. Điều đó xảy ra là nhờ việc nó khai thác một số yếu tố ít được đánh giá đúng trong tâm lý con người.

Thế nhưng tâm lý này lại được phát hiện lần đầu tiên tại một nhà hàng Đông Âu cách xa Key West vào những năm 1920. Khi nhà tâm lý học thực nghiệm Bluma Zeigarnik đang ăn cùng người hướng dẫn của mình – Kurt Lewin – bà nhận thấy các bồi bàn có trí nhớ phi thường. Không cần ghi chép, họ vẫn nhớ chính xác ai gọi món gì và mang đến đúng bàn.

Nhưng khi Zeigarnik quay lại hỏi sau bữa ăn, thì mọi thông tin đó đều biến mất. Các bồi bàn không thể nhớ nổi ai đã gọi món gì hay ngồi ở đâu.

Điều này khiến Zeigarnik tò mò. Bà bắt đầu tiến hành các thí nghiệm về mối liên hệ giữa nhiệm vụ và trí nhớ. Kết quả: những công việc chưa hoàn thành tạo ra một sự căng thẳng tâm lý, và chính sự căng thẳng này khiến chúng ta ghi nhớ thông tin liên quan tốt hơn. Dù bị gián đoạn hay tự ngừng lại, cảm giác "chưa xong" vẫn tồn tại, và thông tin vẫn hiện hữu trong trí nhớ.

Ngược lại, khi hoàn thành một việc nào đó, căng thẳng này biến mất. Do đó, não bộ sẽ không cần giữ lại thông tin ấy nữa – và ta sẽ dễ quên nó đi. Hiện tượng này được gọi là “hiệu ứng Zeigarnik.”

Khám phá đó sau này đã thu hút sự chú ý của một đồng nghiệp khác của Zeigarnik – Maria Arsenjevna Rickers-Ovsiankina – một cái tên nghe như tiểu thư quý tộc Nga, và quả thật đúng như vậy. Bà sinh ra trong một gia đình giàu có ở Nga, sau đó di cư sang Đức và theo đuổi ngành tâm lý học, trở thành học trò của Lewin.

Khi tự tiến hành các thí nghiệm của mình, Ovsiankina phát hiện ra một điều thú vị khác về tâm lý hướng đến hành động của con người: các nhiệm vụ chưa hoàn thành không chỉ lưu lại trong tâm trí, mà còn thúc đẩy ta tiếp tục làm cho xong. Và quan trọng hơn, sự thôi thúc này mạnh hơn nhiều so với những công việc mà ta chưa bắt đầu. Hiện tượng này được gọi là “hiệu ứng Ovsiankina.”

Như nhà báo khoa học Hannah Rose từng viết: “Ovsiankina đã chỉ ra rằng, ngay cả khi bạn biết mình không có thời gian để hoàn thành một việc trong một lần, thì cũng đáng để bắt đầu. Một khi đã khởi động, cam kết hoàn thành sẽ tăng lên.”

Các nghiên cứu hiện đại cũng đã xác nhận lại những phát hiện trăm năm này. Một nghiên cứu đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Môi trường và Sức khỏe Cộng đồng Quốc tế quan sát các nhân viên có việc chưa xong vào chiều thứ Sáu. Họ phát hiện ra rằng: những công việc chưa hoàn thành tiếp tục đè nặng lên tâm trí và khiến họ khó thư giãn trong giờ nghỉ. Tuy nhiên, nếu có tiến triển trong những việc đó vào cuối tuần, người lao động sẽ cảm thấy ít bất định hơn, tự tin hơn và có thêm không gian tinh thần.

“Theo nghĩa đó,” hai nhà nghiên cứu Oliver Weiglet và Christine Syrek kết luận, “phát hiện của chúng tôi cho thấy trong đời sống công việc thế kỷ 21, tác động của hiệu ứng Zeigarnik và Ovsiankina có thể còn mang tính thời sự hơn bao giờ hết.”

Không giống như Hemingway, Zeigarnik và Ovsiankina không đưa ra lời khuyên về năng suất. Họ chỉ đơn thuần quan tâm đến cách vận hành của tâm trí, và những hiệu ứng mà họ phát hiện ra cho thấy một số khía cạnh trong mối quan hệ giữa trí nhớ và các nhiệm vụ hằng ngày của con người. Chúng ta cũng không thể biết liệu Hemingway có bị ảnh hưởng bởi công trình của Zeigarnik hay Ovsiankina hay không - nhưng xét theo danh sách sách mà ông đưa cho Samuelson thì có vẻ Hemingway nghiêng về văn học hư cấu hơn là nghiên cứu khoa học.

Dù vậy, lời khuyên của Hemingway đã khéo léo tận dụng những hiện tượng tâm lý ấy và biến chúng thành một công cụ giúp tăng hiệu suất công việc. Một mẹo chiến lược của ông là:

Chính vì Hemingway thường dừng lại ở những điểm hấp dẫn trong câu chuyện, nên ông dễ dàng quay lại với máy đánh chữ vào ngày hôm sau. Hãy tưởng tượng như một bộ phim truyền hình có cái kết treo ở cuối tập - nếu bạn tò mò về diễn biến tiếp theo, bạn sẽ muốn quay lại xem tiếp vào mùa sau. Hemingway đã tạo ra những “cái kết treo tự tạo” trong quy trình làm việc của mình để duy trì hứng thú và sự cam kết với công việc.

Khi bạn biết điều gì sẽ xảy ra tiếp theo, bạn có thể bắt đầu ngay lập tức. Nếu đầu ngày mà bạn còn lưỡng lự không biết phải làm gì trước, thì rất dễ bị những việc nhỏ nhặt, không quan trọng làm phân tán. Không nghi ngờ gì, Hemingway cũng gặp phải những phiền nhiễu này như bất kỳ ai, nhưng nhờ tạo đà từ trước, ông dễ dàng giữ vững nhịp làm việc.

Nghiên cứu hiện đại cũng xác nhận “hiệu ứng Hemingway”. Một bài viết trên tạp chí Thinking Skills and Creativity đã tiến hành thí nghiệm gián đoạn sinh viên trong các nhiệm vụ viết. Ở một nghiên cứu, họ yêu cầu sinh viên chép lại văn bản từ báo chí; ở một nghiên cứu khác, sinh viên phải thực hiện các bài viết ngắn.

Kết quả cho thấy, hiệu ứng Hemingway giúp tăng động lực khi người tham gia có thể ước lượng được mình cần làm gì tiếp theo để hoàn tất công việc. Một lý do tiềm năng, theo các nhà nghiên cứu, là vì điều kiện đó giúp gia tăng niềm tin rằng nỗ lực hiện tại sẽ dẫn đến thành công.

Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng các hiệu ứng tâm lý này không phải lúc nào cũng tích cực. Nghiên cứu về hiệu ứng Zeigarnik và Ovsiankina cho thấy: sự căng thẳng từ các công việc chưa hoàn tất có thể khiến con người khó buông bỏ và phục hồi tinh thần. Tương tự, nghiên cứu về hiệu ứng Hemingway cũng phát hiện rằng nó hiệu quả hơn trong các nhiệm vụ có cấu trúc rõ ràng và có điểm dừng cụ thể so với các nhiệm vụ lộn xộn, không định hình. Với một số người, công việc chưa hoàn thành không truyền cảm hứng, mà chỉ tạo ra cảm giác lo lắng, nghi ngờ bản thân, và suy nghĩ lặp đi lặp lại.

Như bất kỳ công cụ tinh thần nào, điều quan trọng không phải là áp dụng như quy luật tuyệt đối, mà là biết cách sử dụng sao cho phù hợp với điểm mạnh của bạn.

Một chiến lược hiệu quả là cứ bắt đầu. Ngay cả khi bạn chỉ có thể dành 30 phút cho một nhiệm vụ quan trọng, nếu bạn dừng lại ở một điểm thú vị, nơi bạn biết mình cần làm gì tiếp theo, thì khả năng bạn quay lại để hoàn tất công việc là rất cao. Còn nếu cứ trì hoãn đến phút chót, bạn sẽ dễ quá sức, kiệt quệ và căng thẳng.

Chiến lược thứ hai là nhận ra không phải gián đoạn nào cũng như nhau. Những sự gián đoạn liên tục từ đồng nghiệp, thông báo điện thoại hay việc vặt hằng ngày chắc chắn cũng tạo căng thẳng, nhưng lại khiến ta mất động lực. Thay vào đó, hãy tạo ra những quãng nghỉ có cấu trúc – những điểm dừng khiến bạn cảm thấy mình đã tiến bộ, tăng sự tự tin, và xác định rõ hướng đi tiếp theo.

Tiếp nữa, bạn có thể dùng hiệu ứng Hemingway để giúp mình tách khỏi công việc một cách có kiểm soát. Giả sử bạn có một dự án dở dang vào chiều thứ Sáu, bạn không nên phớt lờ nó để rồi căng thẳng làm hỏng kỳ nghỉ cuối tuần. Nhưng bạn cũng không nên cố hoàn thành hết – vì như vậy sẽ mất thời gian nghỉ ngơi. Thay vào đó, hãy làm vừa đủ để công việc có tiến triển, nhưng vẫn đảm bảo có thời gian thư giãn.

Các nghiên cứu cho thấy cách làm này sẽ giúp giảm cảm giác bất định, tăng sự tự tin và giúp bạn thư giãn hơn – và nhờ vậy, bạn sẽ có nhiều động lực để hoàn thành công việc vào thứ Hai.

Cuối cùng, đừng cảm thấy có lỗi khi bạn nghỉ ngơi hoặc dừng công việc trong ngày trước khi cạn sức. Hemingway từng cảnh báo Samuelson: “Đừng bao giờ dốc cạn bản thân. Hãy để dành một chút cho ngày mai.”

Đừng hiểu lầm: Hemingway coi trọng công việc và luôn tận tâm với nghề viết. Các nhân vật trong truyện ông luôn đại diện cho tinh thần trung thành, cần cù và hành động quyết đoán. Nhưng sự thật là, công việc thì không bao giờ hết – lúc nào cũng có việc mới, email mới, cuộc họp mới, câu chuyện mới. Cứ làm, nhưng đừng đánh đổi sức khỏe hay cuộc sống của bạn chỉ để theo kịp guồng quay ấy.

Như Hemingway từng viết: “Tôi vẫn cần được nghỉ ngơi một cách lành mạnh để có thể làm việc hiệu quả nhất. Sức khỏe là tài sản lớn nhất tôi có, và tôi muốn quản lý nó một cách thông minh.”

- Theo Big Think