Lạ thật! Đáng ra nó không nên dễ thế. Nhưng đôi khi lại đúng là như vậy.

Giả sử tôi đang cố gắng giữ nhịp trong một cuộc trò chuyện hơi gượng gạo. Có một khoảng lặng kéo dài, và tôi nghĩ: ơ, mình nên nói gì để lấp vào chỗ trống này nhỉ? Có lẽ tôi có thể hỏi một câu mở, hoặc kể một giai thoại ngắn vui nhộn về cuộc sống gần đây. Sau khi nhanh chóng lướt qua vài khả năng, tôi chọn một và thốt ra vài lời. Chúng cũng ổn thôi, nhưng thiếu đi cái sự trôi chảy tự nhiên của kỹ năng thực thụ. Kết quả là cuộc trò chuyện vẫn nặng nề - người khác không thấy thoải mái khi đáp lại vì tôi nghe không tự nhiên. (Điều này xảy ra với tôi suốt, thật đấy.)

Đôi khi tôi làm tốt hơn chỉ bằng cách tự nhủ: hãy cư xử như một người có sức hút. Tôi biết vài người như thế, và tôi có thể bắt chước họ một cách tạm ổn dễ dàng hơn nhiều so với việc cố phân tích tài năng của họ thành từng bước nhỏ. Tất nhiên, cá tính của tôi sẽ bóp méo bản sao đó, nhưng chẳng sao cả - tôi coi đó là phong cách riêng của mình trong việc trở thành một người trò chuyện duyên dáng.

Kiểu “giả vờ” này còn hiệu quả trong nhiều tình huống khác. Tôi từng nhập vai thành người khác trong các cuộc gọi gây quỹ, khi hát trong phòng tắm, hay lúc trang điểm cho một dịp đặc biệt. Tôi còn tin rằng mình có thể phục chế tạm chấp nhận được một món đồ cũ gỉ sét, chỉ nhờ đã “ngấm” cách làm của kênh My Mechanics bấy lâu nay.

I.

Thật ra chuyện này cũng không quá kỳ lạ. Con người rõ ràng là những “cỗ máy bắt chước” - đây là cách trẻ sơ sinh học hỏi. Chúng ta nắm được tài năng kỳ diệu của người bản ngữ từ lâu trước khi có thể hiểu khái niệm “ngữ pháp”. Chuyện đi lại, biểu cảm gương mặt, hay kịch bản xã hội cũng vậy.

Chỉ về sau chúng ta mới phát triển khả năng suy luận tường minh: năng lực phân tích thế giới thành những mô hình, mô tả và ký hiệu nằm trong tầng “tâm trí” của trải nghiệm. Phần lớn việc học hỏi của ta diễn ra ở đó - trong thực tại mô phỏng. Thật kỳ diệu: ta có thể tiếp nhận và kết hợp những ký hiệu để biết cách dùng một thiết bị mới. Ta có thể đọc một chỉ dẫn như “dồn lực vào gót chân” và dùng nó để nâng tạ tốt hơn. Nhưng trong quá trình ấy, ta lại để cho cơ bắp bắt chước của mình teo đi, quên mất sức mạnh của nó. Khi muốn học tennis chẳng hạn, ta có xu hướng hỏi: “Một tay vợt giỏi cần gì?” thay vì tin vào khả năng quan sát và bắt chước thuần túy của bản thân.

Đây cũng chính là điều Tim Gallwey khám phá khi huấn luyện tennis, như ông mô tả trong “The Inner Game of Tennis”. Giống như hầu hết huấn luyện viên, ông đưa ra hướng dẫn bằng lời - thứ mà học trò thường mong đợi. Nhưng khi ông cố phân tách một cú đánh hoàn hảo thành chuỗi bước cụ thể, học viên lại thực hiện những động tác lóng ngóng và rối rắm. Ngược lại, khi ông chỉ đơn giản làm mẫu tư thế đẹp và bảo học viên hãy “học như một đứa trẻ” mà tự cảm nhận, thì cơ thể họ tự điều chỉnh.

Sự tiến bộ đến không phải nhờ suy luận tường minh, mà từ việc để cho một hệ thống trực giác, sâu hơn kiểm soát. Bắt chước sự hoàn chỉnh dễ hơn nhiều so với việc ghép từng mảnh rời rạc lại với nhau.

II.

Người mới chơi cờ thường biết rằng các đại kiện tướng không khuyến khích đưa hậu ra quá sớm, vì quân hậu dễ bị đe dọa và bị các quân khác truy đuổi khắp bàn cờ. Đây là một trong những nguyên tắc khai cuộc đầu tiên mà người chơi học được. Nhưng người mới vẫn hay làm, vì thật vui khi được sử dụng chiến lược và thế là họ thua rất nhiều ván cờ như vậy. Tuy nhiên, chỉ cần tự nhủ: “Người chơi giỏi hơn sẽ làm gì?”, bản năng của họ đã cải thiện đáng kể.

Tôi nghĩ điều này ít nhiều vẫn gây ngạc nhiên - việc khả năng bắt chước của chúng ta có thể mở rộng sang cả những “không gian tiềm ẩn” như vậy. Một sự kết hợp của những quá trình vô thức lại cho ta khả năng mô phỏng suy nghĩ của người khác, dù ta không thể trực tiếp quan sát nó. Hãy nghĩ xem, bạn có thể nhanh chóng nhận ra một người bạn đang buồn chỉ từ một tin nhắn bất thường. Chỉ cần một vài quan sát về ai đó mà ta thực sự tin tưởng vào bản năng của họ, ta đã có đủ dữ liệu để tự hỏi: “Họ sẽ làm điều này chăng?”

Việc cố gắng lý giải cặn kẽ nền tảng của hành động đạo đức thì phức tạp. Nhưng đặt câu hỏi: “Chúa Giê-su sẽ làm gì trong tình huống này?” lại đơn giản vô cùng.

III.

Cũng bất ngờ nữa: tôi đã từng tận dụng khả năng bắt chước để cải thiện hiệu suất, ngay cả khi người tôi hình dung không phải là chuyên gia trong công việc đó, mà chỉ đơn giản là một người “rất giỏi trong cuộc sống.”

Có lần, khi tôi ở nhà bạn bè cách London một giờ, có một cô gái người Mỹ khác đến thăm. Khi đến nơi bằng xe thuê, cô ấy nói rằng mình học lái số sàn ngay trên đường đến đây. Tức là: vừa hạ cánh xuống sân bay, phát hiện tất cả xe cho thuê đều là số sàn, cô ấy liền nghĩ “chắc cũng không khó đâu.” Thế là tra nhanh hướng dẫn, cầm cần số, và lái thẳng ra đường cao tốc - lại còn đi bên trái đường.

Nghe thì có vẻ liều lĩnh, nhưng bạn cần biết bối cảnh: cô ấy cực kỳ ngầu. Sự tự tin của cô ấy khiến mọi chuyện nghe như điều tự nhiên nhất trên đời. Khi kể lại, cô chẳng hề tỏ ra ngạc nhiên vì mình đã tự học được. Và tôi đã nghĩ: à, thì ra một người “thực sự giỏi” nhìn sẽ như thế này đây.

Trong một thời gian sau đó, mỗi khi đối mặt với một việc hoàn toàn mới mẻ — như học bắn cung chẳng hạn — thay vì tự hỏi “một cung thủ sẽ làm gì,” tôi lại tự hỏi: cô gái kia sẽ làm thế nào khi đối diện với một thử thách xa lạ thế này? Và xin thề, hầu hết lần nào nó cũng giúp tôi giỏi hơn ngay lập tức.

Người mới thường hay lo âu, lúc thì “Mình không được phép làm hỏng,” lúc thì “Chắc chắn mình sẽ làm hỏng.” Nhưng khi tôi giả vờ là cô gái ấy, tôi bỏ qua được tất cả những lo lắng đó - cho đến khi dần dần tôi thực sự trở nên giống cô ấy, và không còn phải dựa vào trò “đóng vai” nữa.

IV.

Điều gì sẽ xảy ra khi bạn giỏi đến mức không còn ai rõ ràng để bắt chước nữa? Nếu bạn định nghĩa sự xuất sắc theo cách mà hầu hết mọi người vẫn làm — dựa vào những người xung quanh - thì bạn có thể đơn giản tuyên bố mình “quá đỉnh” và dừng lại ở đó. Nhưng điều kỳ lạ là khả năng mô phỏng và bắt chước cấp độ cao hơn đôi khi dường như có thể mở rộng mãi, thậm chí vượt ra ngoài cái gọi là “đỉnh thang”. 

Định nghĩa sự xuất sắc dựa trên những gì ta thấy xung quanh là điều tự nhiên. Ta có thể cho rằng mình đã có một ngày làm việc hiệu quả nếu tập trung lâu hơn đồng nghiệp một chút, hoặc thấy mình tập gym “ổn” nếu theo kịp người bạn đã tập lâu hơn 6 tháng. Nhưng thực tế, những thước đo so sánh này thường rất tùy tiện. Khả năng cao là mọi người xung quanh bạn đều đang hoạt động dưới mức tiềm năng thật sự của họ.

Trong phần lớn lịch sử, việc chạy 100m trong 10 giây, chinh phục Everest, hay thực hiện cú xoay 900 độ trên ván trượt đều được coi là bất khả thi. Nhưng khi đã có người làm được, thì ngay sau đó nhiều người khác cũng nhanh chóng lặp lại và thậm chí vượt qua. Đã từng có thời các nhà sinh lý học tin rằng phổi con người sẽ sụp đổ dưới áp lực nước ở độ sâu khoảng 30m, khiến việc lặn tự do sâu hơn là điều không tưởng. Nhưng Jacques Mayol đã chứng minh điều ngược lại vào năm 1968, khi ông đạt kỷ lục lặn tự do 70m. Kể từ đó, kỷ lục đã bị phá nhiều lần, hiện tại là 214m - gấp hơn 7 lần so với giới hạn từng được coi là “không thể” của cơ thể con người.

Những đột phá này không xảy ra vì “server Trái đất” cập nhật lại định luật vật lý. Lời giải thích hợp lý nhất là: một khi một chuẩn mực nào đó được chứng minh là khả thi, thì nhiều người khác cũng bắt đầu đặt mục tiêu đạt được nó, rồi còn tìm cách vượt qua.

Điều này có nghĩa là việc đặt ra tiêu chuẩn “Tôi sẽ giỏi hơn bất kỳ ai hiện tại đang làm việc này” chưa chắc đã là phi thực tế.

Poker là một minh họa thú vị.

Gần như mọi tay chơi poker chuyên nghiệp ngày nay đều giỏi hơn mọi pro cách đây 20 năm mặc dù vào năm 2005, đã có rất nhiều người tin rằng họ “rất giỏi” poker! Nhưng thực ra họ còn cách xa đỉnh của sự xuất sắc. Nhìn lại, poker năm 2005 gần như vẫn còn trong giai đoạn “tiền cạnh tranh” - người ta chưa hề biết mình có thể giỏi đến mức nào.

Khi tôi bắt đầu chơi poker, tôi phát hiện ra rằng việc đọc ngôn ngữ cơ thể dường như vẫn còn ở mức tiền cạnh tranh — theo những gì tôi quan sát được, chưa hề có một nỗ lực nghiêm túc nào để tìm hiểu xem rốt cuộc có thể khai thác được bao nhiêu thông tin từ ngôn ngữ cơ thể của đối thủ. Điều này đúng ngay cả khi hầu hết các tay chơi chuyên nghiệp tin rằng những tín hiệu vô thức đã được vắt kiệt từ những ngày đầu, rằng người ta đã biết cách che giấu thông tin trong khi tập trung vào “công việc thực sự” của toán học và lý thuyết trò chơi.

Tôi đã tận dụng điều này bằng cách cải thiện có hệ thống khả năng đọc ngôn ngữ cơ thể, đến mức trong một khoảng thời gian, tôi nằm trong nhóm giỏi nhất thế giới về kỹ năng này, cùng với một vài người bạn cũng bỏ công sức tương tự. Theo tôi, ngoài yếu tố may mắn, đây chính là điều giải thích gần như toàn bộ thành công của tôi trong poker bởi tôi chưa bao giờ nổi bật về mặt kỹ thuật chơi thuần túy.

Nếu bạn hỏi rằng: với việc đọc ngôn ngữ cơ thể, “một người giỏi hơn tôi rất nhiều sẽ làm gì để cải thiện?” thì có lẽ câu trả lời cũng giống như cách tôi đã làm: đọc tất cả mọi thứ liên quan, sau đó là những thứ ở lĩnh vực liền kề, rồi đến cả những lĩnh vực chỉ hơi có liên quan; xem hàng trăm giờ stream ở chế độ tắt tiếng và che bài tẩy, cố gắng tìm ra các mẫu hành vi; tìm những người cũng ám ảnh như mình để trao đổi kinh nghiệm; kiên trì ghi chép lại thói quen, cử chỉ của từng người bạn từng chơi nhiều hơn một lần để có thể tổng hợp quan sát qua nhiều ván. Nói cách khác: hãy thực sự nghiêm túc.

Dù hôm nay bạn đang theo đuổi điều gì, hãy cân nhắc khả năng rằng lĩnh vực đó cũng vẫn còn tiền cạnh tranh, ngay cả khi người khác cho rằng đã “muộn”. Trước khi cột mốc chạy 1 dặm dưới 4 phút được phá vào năm 1954, đã có vô số người tập chạy đường dài. Vì vậy, nếu một kỹ năng nào đó giữ vai trò nền tảng quan trọng trong cuộc sống của bạn, hãy thử bỏ qua hoàn toàn các chuẩn mực mà người khác đặt ra và tin rằng còn một tiêu chuẩn cao hơn rất nhiều để bạn hướng tới. Hãy thử nội tâm hóa niềm tin tưởng chừng điên rồ này: 

“Tôi sẽ giỏi hơn bất kỳ ai mà tôi từng thấy.”

- Trạm Đọc

- Theo: Cate Hall